کتابخانه مجازی ادبیات

این مقاله به پرسش از علل و پیامدهای تعامل روحانیان شیعه با دولت صفویه پاسخ می‌دهد و زمینه‌های گسترش تشیع در این دوره تاریخی را بررسی می‌کند. روش این مقاله، بررسی اسناد تاریخی درباره چگونگی رفتار دولت صفویه و عکس العمل عالمان شیعی است. رویکرد اعتدالی اهل تسنن در ایرانِ بعد از قرن هفتم و گرایش متصوفه به برخی آموزه‌های شیعی مانند ولایت انسان کامل که با نگارش زندگی پیشوایان دوازده‌گانه شیعه و سرودن اشعاری در فضائل و مناقب آنان نمایان شده است، از زمینه‌های تاریخی این رویکرد به‌شمار می‌رود. علاقه خاندان صفوی به علویان و نیاز پادشاهان و مجتهدان به یکدیگر، از علل تعامل عالمان شیعی با دولت صفویه و از زمینه‌های گسترش تشیع در این دوره است. برخی عوامل دعوت عالمان دینی به همکاری عبارت بود از: پیدایش اندیشه جایگزینی کانون قدرتی به جای قزلباشانِ گرفتار جنگ قدرت در شاهان صفوی، نیاز به نفوذ کلام عالمان دینی در بین مردم، ناکافی بودن آموزه‌های تصوف و نیاز به مکتبی فقهی ـ حقوقی (شریعت) برای اداره جامعه و کسب مشروعیت دینی. در مقابل عوامل پذیرش این دعوت از سوی عالمان نیز عبارت بود از: نجات از انزوا و شرایط تقیه و به‌دست آوردن آزادی‌های مذهبی و اجتماعی، احیای معارف مذهبی و تقویت پایه‌های تشیع با تأسیس حوزه‌های علوم دینی و اقامه شعائر شیعی و نظارت بر صاحبان قدرت و جلوگیری از ترویج منکرات و ستم به مردم.

نهضت شیعی سربداران که پس از مرگ ابوسعید بهادرخان، واپسین ایلخان مقتدر مغول شکل گرفت ، از جمله رخدادهاي مهم و تأثیرگذار در درازناي تاریخ سرشار از فراز و نشیب ایران است . در دوران حکو مت آن ها تشیع از مرزهاي خراسان گذشت و در سمرقند، کرمان و شهرهاي دیگر ایران نفوذ کرد . جنبش شیعی سربداران در نهضت هاي شیعی سادات مرعشی در مازندران و جنبش سادات کیایی در گیلان ت أثیري بارز داشت . همچنین حکومت شیعی سربداران خراسان ، زمینۀ مناسبی براي تأسیس حکومت صفویه و گسترش مذهب شیعۀ دوازده امامی در ایران ایجاد کرد. اندیشه و آرمان سربداران ، ریشه گرفته از آموزه هاي شیعی و تا اندازه اي عرفانی بود . آن چه روشن است، مکتب تشیع با تلاش و تبلیغ شیخ خلیفه و شیخ حسن جوري گسترش یافت. قیام سربداران در تاریخ ایران اهمیتی خاص دارد ؛ با این همه در مدت کوتاه حکومت ایشان، امیران سربدار در پی بهتر کردن زندگی روستا یی ها و طبقۀ محروم شهر بودند و به نوعی مساوات در تقسیم عواید و ثروت عمومی اعتقاد داشتند این جنبش با آغاز کارش در خراسان و نمایش توانایی مبارزه با مغولان ، گرچه در مقیاس محدود، باعث ایجاد حس خودباوري در میان ایرانیان شد . به نظر می آید حرکت هایی که بعدها در مناطق هرات و مناطق نزدیک به خراسان انجام شد ، تحت تأثیر قیام سربداران بوده است ت أثیر نهضت سربداران بر جامعۀ ایران تا اندازه اي چشمگیر بود که می توان گفت تمام نهضت هایی که درسدة هشتم هجري در ایران وقوع یافت، از لحاظ ترکیب اجتماعی و معتقدات و تمایلات، به نهضت سربداران خراسان نزدیک و تا اندازه اي انعکاس جنبش مزبور بود . در این مقاله، براي پاسخ به این مسأله که آیا قیام سربداران یک نهضت شیعی و اولین حکومت اسلامی بود و آیا اندیشه و آرمان سربداران متأثر از اندیشه هاي مهدویت و موعودگرایانه اسلام بود، از روش تحقیق کتابخانه اي استفاده شده است.