معرفى اجمالى مجالس در مناظرات ترجمه فارسى كتاب الفصول المختارة من العيون و المحاسن اثر شيخ مفيد است، پيرامون مناظرات شيخ مفيد درباره مباحث امامت، كه توسط آقا جمال خوانسارى ترجمه گشته است. گزارش محتوا سده چهارم تاريخ اسلام، سدهاى پر جوش و خروش بود، پر جوش و خروش در سياست، و پر جوش و خروش در علم. سيصد سال از ظهور اسلام مىگذشت. فلسفه يونان ترجمه شده بود. كتابهايى ديگر نيز در حوزه علوم مسلمين پا گذاشته بود. پيروان سياستهاى گوناگون، سرتاسر ممالك اسلام را ميدان تكاپوى خويش قرار داده بودند. در حديث و تفسير كتابهايى تأليف شده بود. محدّثان و مفسران آراء خود را اظهار كرده بودند. كتابهايى در تاريخ اسلام، و تاريخ خلافت اسلامى، گردآورى شده بود، كه پيشينه اسلام را، اگر چه با نقص و جانبدارى، پيش چشمها مىگذاشت. عقايدشناسان و متكلّمان به مكتبهاى خود شكل داده بودند. پايههاى مذاهب فقهى ريخته شده بود، و مردم در پيروى از فقيهان دستهبندى شده بودند. شهر بغداد در آن روزگار، به عنوان مهمترين مركز علمى و سياسى جهان اسلام به شمار مىرفت و از ويژگىهاى خاصى برخوردار بود. آل بويه و حمدانيان كه شيعه مذهب بودند، قدرت يافته و از دانشمندان شيعه حمايت مىكردند يا حداقل از آن آزار و اذيتها كه قبلا به شيعيان مىرسيد، جلوگيرى مىكردند و اين فرصت خوبى بود تا دانشمندان شيعه از حقانيّت مذهب اماميّه دفاع نمايند. شيخ مفيد اين مسئوليّت بزرگ را در بغداد به عهده داشت و شاگردان برجستهاى از قبيل شريف رضى، سيّد مرتضى، شيخ طوسى، ابوالعباس نجاشى، قاضى ابوالفتح كراچى و... را تربيت نمود كه هر كدام در دفاع از مبانى شيعه تلاشهاى چشمگيرى انجام دادند و از طرف ديگر شيخ مفيد با بزرگان فرقه معتزله و اشاعره و مذاهب گوناگون اهل سنت و حتى فرقههاى شيعه از قبيل زيديه و اسماعيليه به بحث و مناظره حضورى و شفاهى مىپرداخت، كه نمونههاى آن را در كتاب ارزنده« الفصول المختاره» مىبينيم. استاد محمدرضا حكيمى مىفرمايد:« الفصول المختاره كتابى است پر مطلب و مفيد، بويژه از اين نظر، كه در آن، مناظرههاى بسيارى آورده شده است. و ديدن اين مناظرهها، قدرت استدلال و شيوه« بحث مفيد» را به نگهبانان حقايق اعتقادى، بخصوص طلاب جوان، مىآموزد...». آقا جمال خوانسارى نيز در مقدمه ترجمهاش مىفرمايد:« مشتمل بر بسى از فوائد و معانى دقيقه و مناظرات لطيفه است و الحقّ هر بابى از آن بوستانى است پرگل و ريحان و روضهاى است، مزيّن به لاله نعمان و هر مجلسى از آن به زينت مملوّ از نكتههاى غريب تمام قدسى وطن و فكرهاى نازك جمله گل پيرهن...». ارزش ديگر اين كتاب اين است كه اين گفتگوها، اختلاف نظر شيعه با معتزله را نشان مىدهد و برداشت غلط آدام متز- شرقشناس سوئيسى- را باطل مىكند، چرا كه او شيعه را وارث و ثمره معتزله مىداند! چنان كه مىنويسد:« از نظر عقايد و روش كلامى، شيعه وارث معتزله است و كم اعتنايى معتزليان به نقليّات از جمله مواردى بود كه با مقاصد شيعه مىساخت. شيعه در قرن چهارم مكتب كلامى خاص نداشت و مثلا عضدالدوله كه از فرمانروايان متمايل به تشيّع بود، طبق مذهب معتزله عمل مىنمود، از فرمانروايان قرن چهارم تنها فاطميان شيعه بودند كه به تصريح« مقدسى» در بيشتر مبادى با معتزله توافق داشتند...». نام كامل كتاب« الفصول المختاره من العيون و المحاسن» است و همان طور كه از ديباچه كتاب به دست مىآيد، اين كتاب برگزيدهاى از مطالب دو كتاب شيخ مفيد؛ يعنى كتاب« المجالس المحفوظه فى فنون الكلام» و كتاب« العيون و المحاسن» مىباشد. البته از اين دو كتاب اطلاعى در دست نيست جز اينكه خود شيخ مفيد در كتاب« الافصاح فى الامامه» بحثى در باره آيه نزول سكينه( آيه 26، سوره فتح) مىكند و تفصيل آن را به كتاب« العيون و المحاسن» خود ارجاع مىدهد.
شیخ مفید مُحمّد بن مُحمّد بن نَعمان ملقب به شیخ مُفید و معروف به ابن المعلّم، فقیه و متکلم و از علمای برجسته شیعه سده ۵ هجری قمری بود. زندگی شیخ مفید در ذیقعده سال ۳۳۶ (قمری) در نزدیکی بغداد متولد شد. او استاد شیخ طوسی و سید مرتضی علمالهدی بود. او فقیه و کلامی شیعی بود که بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود. او مورد تحسین و احترام بزرگان اهل تسنن از قبیل، ابن حجر عسقلانی، ابن عماد حنبلی، شافعی و دیگران بود. شیخ طوسی درباره او در الفهرست مینویسد: «محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم (ابوالعلی معری این لقب را به وی داده)، از متکلمان امامیه است. درعصر خویش ریاست و مرجعیت شیعه به او منتهی گردید. در فقه و کلام بر هر کس دیگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهن دقیق داشت و در پاسخ به سؤالات حاضر جواب بود. او بیش از ۲۰۰ جلد کتاب کوچک و بزرگ دارد.» گفتهاند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. شیخ مفید در شب جمعه ۳ رمضان ۴۱۳ در بغداد، در سن ۷۵ سالگی درگذشت. هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضی علمالهدی بر او نمازگزارد و در پائین پایجواد استادش ابن قولویه مدفون گردید. رویای مشهور در اخبار شیعه حکایتی از رویایی صادقه درباره وی اینگونه وجود دارد که «شیخ مفید در عالم رویا مشاهده کرد که فاطمه زهرا دست حسن و حسین را گرفته و پیش او آورده است و می فرماید به این دو فرزند فقه بیاموز. شیخ مفید پس از بیداری به حیرت و تفکر فرو می رود، تا آنکه صبح همان شب، فاطمه مادر سید مرتضی و سید رضی، باخدمتگزاران خود که دور او بوده اند، دو پسر خود را که در آن موقع خردسال بودند پیش شیخ آورده و شیخ مفید برای رعایت بزرگی این زن به او سلام کرده و برمی خیزد و پس از احترامات معمولی، فاطمه مادر کودکان، همان عبارت مذکور در رویا را به زبان آورد و گفت: «ای شیخ این دو پسران من هستند، اینها را پیش تو آورده ام که به آنان فقه تعلیم دهی.» در این هنگام شیخ مفید تحت تاثیر قرار گرفت و خواب را به آن بانو بازگو نمود و به تعلیم و تربیت آن دو برادر اهتمام تمام به کار برد تا به مقام عالی علم و اجتهاد نائل آمدند که هر دو از ذخیره های اسلام و از نوادر و نوابغ روزگار شدند.» شاگردان معروفترین شاگردان او عبارتاند از: سید مرتضی علم الهدی برادر سید رضی سید رضی شیخ طوسی شیخ نجاشی ابوالفتح کراجکی ابویعلی جعفر بن سالار مظفر بن علی حمدانی امیر پرنیانی
با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلحمحورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کمتر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهنترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخیای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهرهگیری از آنها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلحمحور صحه گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفافسازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنهانگیزان، با رویکردی صلحطلب کوشیدند تا از منتهی شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همانطورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دینمحور با بازماندگان، عدممماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکمران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.
صحابهنگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمینهای اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابهنگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا میپنداشتند. اما صحابهنگاریهایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحتتأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکلهای مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابهنگاران در پی حل، پاسخگویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیهرانی گفتمانهای نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سدههای نخست هجری میپردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجستهسازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیندها و ایدئولوژیها حرکت نماید.