کتابخانه مجازی ادبیات

معرفى اجمالى‏ « مشارق أنوار اليقين فى حقايق اسرار اميرالمؤمنين( ع)»، كتابى است به عربى نوشته رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى، در شرح و تفسير مناقب و فضائل اهل بيت بويژه على( ع). ساختار كتاب حاضر؛ مشتمل بر شرح حال مولف به قلم محقق اثر؛ علامه سيد على عاشور، مقدمه مولف، خطبه كتاب، يكصد و چهار فصل و يك خاتمه است. در پايان نمونه‏اى از اشعار برسى توسط محقق به كتاب افزوده شده است. گزارش محتوا اين كتاب مهم‏ترين و معروف‏ترين اثر برسى است كه با شيوه‏اى بديع و ابتكارى و با استفاده از مبانى عرفان نظرى به شرح و تفسير مناقب و فضايل اهل بيت( ع) خصوصاً حضرت على( ع) پرداخته است. بُرسى در اين اثر، روايات خاصى را كه مربوط به فضايل حضرات معصومان(ع) بوده، نقل نموده كه پيش از او كم‏تر مورد توجّه قرار مى‏گرفته و براى افرادى كه بعد از او آمدند، منبع و مرجع مهمّى شده است. هانرى كربن درباره آثار بُرسى و مشارق الانوار مى‏نويسد: آثار رجب بُرسى براى فلسفه شيعى داراى اهمّيت بسيارى است. در ميان آثار وى مشارق الأنوار را كه مهم‏ترين خطبه‏هاى عرفانى منسوب به امام اوّل شامل مى‏شود، مى‏توان ديباچه‏اى بسيار عالى بر حكمت شيعى تلقّى كرد. اين اثر، شرحى مبسوط درباره حقيقت محمّديّه دارد كه همه كلمات كتاب هستى را شامل مى‏شود. اين حقيقت مرآت خداست. نور واحدى است كه دو ساحت دارد: ساحت ظاهرى كه همان رسالت نبوى است و ساحت باطنى كه ولايت؛ يعنى محبّت الهى متجلّى در امام است. بُرسى در اظهار انديشه‏هايش بى‏پروا بوده، محبّت شديد او به اهل بيت( ع) او را واداشته تا بسيارى از غرايب رواياتى را كه درباره خاندان عصمت و طهارت( ع) وارد شده است، يك جا( در كتاب مشارق) جمع آورد، و اين معنا سبب شده تا عدّه‏اى كه حقيقت اين سخنان برايشان روشن نشده است، او را مورد طعن قرار دهند و گروهى ديگر نيز- كه خلوص نيّت و عقيده مؤلّف و وجود همين روايات را در متون مجاميع حديثى به طور پراكنده مى‏ديده‏اند- به دفاع از او برخيزند. به هر حال، همگان محبّت و ولاى شديد او را نسبت به اهل بيت( ع) مى‏ستايند و مورد تأكيد قرار مى‏دهند. بُرسى از نخستين كسانى است كه با تطبيق نظراتى كه در مكاتب عرفانى راجع به انسان كامل گفته شده، به چهارده معصوم( ع)، درصدد معرفى مقام و رتبه بلند ايشان برآمده و آنچه را درباره كرامات و فضايل ايشان آمده، توجيه نمايد، در حالى كه پيش از او كتاب‏هاى متعدّدى به ذكر فضايل و مناقب ائمّه اطهار( ع) اختصاص يافته بود؛ امّا هيچ يك از آنها به صورت مستقيم و مفصّل به بررسى و تفسير فضايل مذكور نمى‏پرداخت. بُرسى مستقيماً به اين كار پرداخته و كتاب مشارق را بر مبناى دوگانه ذكر فضايل و توجيه آنها نگاشته است. در مواردى نيز توجيهات او جنبه اقناعى داشته و راه جدال احسن را در پيش گرفته است. از اين رو است كه تأثّرش از نظرات عرفا در سخنانش مشهود است و حتّى در موردى مستقيماً از محى‏الدين نام مى‏برد. بُرسى در ابتداى كتاب مشارق، افهام عادّى را از درك مرتبه اميرالمؤمنين( ع) قاصر مى‏داند و از ملامت‏گرى و حسادت برخى از معاصران خود شكوه مى‏نمايد. پس از آن، فصول متعدّدى را به علم حُروف و شرافت آن اختصاص داده و با بهره‏گيرى از آن، به بيان فضايل و مناقب معصومين( ع) مى‏پردازد. همچنين، در اين راه از علم نُقَط و دواير نيز بهره جسته و درباره اسرار سوره فاتحه و اسم اعظم مطالبى مطرح مى‏نمايد. از جمله مباحث كتاب، گفتارى است درباره حقيقت نقطه و فيض اوّل و اين كه انبيا مظاهر اسماى الهى‏اند. پس از آن، اخبارى را كه در فضل على( ع) و فرزندانش رسيده، مطرح نموده و به دنبال آن، اشعارى را كه در مدح اهل بيت و اميرالمؤمنين( ع) سروده آورده، و طرفه آن كه بحث جالبى درباره برائت جستن ائمّه( ع) از غُلات به ميان مى‏آورد و رواياتى را در ذم غُلات از حضرات معصومين( ع) نقل مى‏كند. بعد از آن، فصولى را به بيان اسرار ائمّه و كرامات ايشان اختصاص داده و درباره اسرار تك تك چهارده معصوم طىّ فصول مستقل از هم، بحث مى‏نمايد. بيشتر مباحث كتاب به بيان فضايل حضرت على( ع) اختصاص دارد. در بخش‏هاى پايانى كتاب، چند خطبه منسوب به اميرمؤمنين را آورده، از جمله خطبه افتخار( خطبه البيان) و خطبه تطنجيه، كه از جمله مهم‏ترين انتقادات مخالفان وى، استفاده‏اش از علم حروف و غلوّآميز بودن مطالب كتاب و نيز آوردن اين دو خطبه در ضمن كتاب است. وضعيت‏ كتاب حاضر؛ مشتمل بر پاورقى‏هاى محقق و فهرست مطالب كتاب مى‏باشد. محقّق، از نسخه‏هاى خطى كتاب در اين چاپ استفاده نكرده است. دو تحرير از مشارق انوار اليقين در دست است. نسخه‏هاى موجود از كتاب، در آغاز و انجام و تقدّم و تأخّر مطالب و كم و زياد شدن مطالب با هم تفاوت‏هاى فاحشى دارند، به طورى كه به نظر مى‏رسد مؤلّف؛ دوبار اين كتاب را نگاشته است. احتمالاً پس از نگارش تحرير اوّل و مواجه‏شدن با انتقادات و حملات منتقدان، دست به تحرير دوم زده و در آن برخى از كلماتى را كه مورد اشكال منتقدان واقع شده، توجيه نموده است. نسخه شايع و مشهور كه بارها به چاپ رسيده، تحرير دوم از كتاب است. به هر حال، مؤلّف در هر دو تحرير به نام كتاب تصريح نموده و بسيارى از مطالب آن دو كاملاً شبيه به هم و قسمت اعظم‏شان يكى است و در جاهايى فصولى مقدّم و مؤخّر و يا فصلى با تفصيلى بيشتر آمده است. از جمله تفاوت‏هاى بارز اين دو تحرير، قسمت مفصّلى است كه در تحرير غير مطبوع موجود است و در برخى نسخه‏ها به عنوان رساله مستقلّ، موسوم به الدرّه الثمين از تأليفات رجب بُرسى معرفّى شده، ولى در تحرير مطبوع وجود ندارد. در برخى از كتاب‏ها، احاديث و مطالبى از مشارق انوار اليقين نقل شده كه در نسخه چاپى موجود نيست و به احتمال از نسخه غير مشهور استفاده نموده‏اند. كتاب مشارق الانوار بارها در هند، ايران و لبنان به چاپ رسيده است. اين كتاب، نخستين بار در بمبئى هندوستان در سال 1303 ق، در مطبعه حسينى به صورت سنگى منتشر شد و پس از آن در سال 1318 ق، در همان شهر به چاپ رسيد. در بيروت، توسّط مؤسّسه اعلمى در 254 صفحه، بدون ذكر تاريخ به چاپ رسيد، و بار ديگر در همان جا به سال 1379 ق، در 304 صفحه چاپ شده است. در ايران، توسّط نشر فرهنگ اهل بيت، در تهران بدون تاريخ، انتشار يافته و در آن نسخه خطى تحرير شده به سال 1257 ق، مبناى كار قرار گرفته است. و در آغاز آن، رساله لوامع أنوار التمجيد و جوامع أسرار التوحيد از تأليفات بُرسى و در پايان، مجموعه‏اى از اشعار وى درج شده است. منشورات الشريف الرضى در قم از روى طبع مذكور، به سال 1414 ق، كتاب را چاپ نموده است. تلخيص، ترجمه و شرح و نقل از مشارق انوار اليقين‏ 1- نخستين كسى كه به تلخيص اين اثرْ همّت گماشت، مؤلّف كتاب است. وى اين خلاصه را مشارق الأمان و لباب حقايق الإيمان ناميد. 2- الدرّ الثمين فى أسرار الأنزع البطين از تقى الدين عبداللّه حلّى( حلبى؟)، منتخبى است از كتاب مشارق انوار اليقين بُرسى. 3- خلاصه مشارق انوار اليقين از مولى محمد زمان بن كلبعلى جلائر خراسانى( م 1286 ق). 4- آخوند محمد صادق بن ملا عليرضا يزدى( قرن 14) ترجمه تحت اللفظى نيكويى از كتاب مشارق انوار اليقين دارد كه در آن، توضيحات اندكى در حاشيه از خود آورده است. 5- حسن خطيب قارى سبزوارى ساكن مشهد شرحى بر مشارق انوار اليقين به نام مطالع الأسرار نگاشت. اين شرح در دو جلد و به زبان فارسى در حدود سى هزار سطر است كه به دستور شاه سليمان صفوى( 1080- 1106 ق) نگاشته شده و شارح، قسمت اسرار اعداد و حروف اوايل كتاب را از قلم انداخته است، ظاهراً بدين جهت كه متّهم به حروفى‏گرى و صوفى مسلكى نشود. منابع: 1- بيدآبادى، مسعود، معرفى مشارق انوار اليقين، مجله علوم حديث، زمستان 1380، ص 134 تا 169. 2- گلى زواره قمشه‏اى، غلامرضا، مشارق انوار اليقين فى حقايق اسرار اميرالمؤمنين( ع) و مؤلف آن، كتاب ماه دين، فروردين 1380، ش 41 و 42، ص 26 تا 43.