ادبيات غني در طول تاريخ، سرشاز از مضامين حماسي، اسطوره هاي ديني و آييني بوده، بزرگ ترين و برجسته ترين اين آثار، حماسه شاهنامه فردوسي است که در دوره هاي مختلف، دست مايه بسياري از شاعران و اديبان ايراني قرار گرفت، تا با الهام از شيوه و سبک شاهنامه، منظومه هايي حماسي با مضامين ملي و مذهبي به ثبت برسانند. از جمله اين منظومه ها، حماسه هاي ديني، مذهبي و شيعي است که با ورود آيين اسلام به ايران و علاقه بسيار مردم اين سرزمين به پيامبر (ص) و ائمه (ع) و ارتباط معنوي آن ها با اهل بيت، رونق يافت و در دوره هاي مختلف، در به تصوير کشيدن شجاعت، دلاوري و مظلوميت اهل بيت (ع) مورد توجه شاعران قرار گرفت. نمونه هاي بسياري با نام «حمله حيدري» در سده هاي هفدهم- نوزدهم/ يازدهم- سيزدهم سروده شده و مبنا و اساسي براي پرده خوانان و نقالان مجالس مذهبي بوده است. يکي از برجسته ترين نمونه ها «حمله حيدري» نوشته ملابمانعلي راجي کرماني است، که در دوره قاجاريه سروده شده و متاثر از شاهنامه فردوسي طوسي است. داستان هاي اين منظومه شامل سيره پيامبر (ص)، زندگي و رشادت هاي اميرالمومنين (ع) و واقع کربلا است.اهداف اين مقاله شامل: 1- شناسايي جايگاه و مرتبه امير مومنان علي (ع) در منظومه حمله حيدري.2- شناخت شباهت ها و تفاوت هاي نگاره هاي نسخه هاي مصور حمله حيدري قاجاري از نظر شيوه و محتوا.براي رسيدن به اهداف فوق سوالاتي مطرح شده است،1- حماسه حمله حيدري داراي چه مضامين داستاني است؟2- حضرت علي (ع) چه مرتبه و جايگاهي در نسخه خطي حمله حيدري دارند؟
با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلحمحورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کمتر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهنترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخیای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهرهگیری از آنها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلحمحور صحه گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفافسازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنهانگیزان، با رویکردی صلحطلب کوشیدند تا از منتهی شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همانطورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دینمحور با بازماندگان، عدممماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکمران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.
صحابهنگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمینهای اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابهنگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا میپنداشتند. اما صحابهنگاریهایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحتتأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکلهای مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابهنگاران در پی حل، پاسخگویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیهرانی گفتمانهای نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سدههای نخست هجری میپردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجستهسازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیندها و ایدئولوژیها حرکت نماید.
مکتب نگارگري بغداد، از ابتداي حکومت خلفاي عباسي به عنوان يکي از قديمي ترين مکاتب نگارگري اسلامي به مصور سازي کتبي با موضوع هاي علمي و فني پرداخته است، چرا که در ابتدا به جهت منع مذهبي تصويرنگاري در اين دوره، هنرمندان از ترسيم تصاوير انساني خودداري مي کردند. اين مکتب در دوره هاي بعد از شهر بغداد تحت حاکميت سلسله هاي مختليي چون آل جلاير، صفوي و عثماني قرار گرفت، شکل، سمت و سويي ديگر پيدا کرد. در دوران آل جلاير و حکومت عثماني، هنرمندان به ترتيب به مصور کردن نسخه هاي ادبي، همچون ديوان خواجوي کرماني و سلطان احمد جلاير و در زمان حاکميت عثماني به مصورسازي و نسخه هاي عرفاني مذهبي روي آوردند. در مکتب بغداد عثماني شاهد مصورسازي کتبي با مضامين شيعي تحت تاثير افکار و انديشه هاي هنري هنرمندان و حاميان شيعي مذهب صفويان هستيم که در آن ها داستان ها و مضاميني از زندگي پيامبر (ص)، حضرت علي (ع) و اهل بيت (ع) تصوير شده است. اين مقاله سعي دارد با توجه به روند و سير تحول نسخ مصور مکتب بغداد، نگاره هايي از نسخه هاي مذهبي سير النبي، حديقه الشهدا، نفحات الانس، مقتل آل الرسول و ثواقب مناقب را در زمان حاکميت عثماني را برري کند.