جغرافیای تاریخی شیعه یکی از موضوعات مورد توجه در سالهای اخیر است که ویژگی و امتیاز خاص این بعد از مباحث اجتماعی-تاریخی، توجه به جغرافیای اقشار مختلف شیعه همزمان با پرداختن به سیر تحولات تاریخی این مهم می باشد. بررس این موضوع از آن نظر حایز اهمیت است که از جایگاه و موقعیت اجتماعی شیعیان در جهان اسلام و تاثیرات آن بر تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عالم اسلامی شناختی بهتر و دقیق تر در اختیار محقق قرار می دهد. در این پژوهش با در نظر گرفتن کشورهای شیعه نشین در طول قرون اسلامی، به موضوع فوق خواهیم پرداخت.
قم، یکی از پرسابقهترین مراکز شیعهنشین در ایران است. مرکزیت قم برای شیعه، زمینهساز سفر علمای بزرگ شیعی به قصد فراگیری علوم اهلبیت(ع) و شنیدن احادیث آنان از طریق محدّثان قم شد. این شهر به علت قرارگرفتن در کانون تشیع، ارتباط با علویان و گروهها و مناطق مختلف شیعی، با داشتن مرقد منور حضرت معصومه(س) و تاسیس مکتب حدیثی، از شهرهای پیشتاز در بسط اندیشه امامیه بود. این پژوهش، با استفاده از روش تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی جایگاه قم در رشد و توسعه دستاوردهای حدیثی و مبانی اعتقادی شیعه، به تبیین زندگی، نقش و عملکرد اصحاب قمی امام هادی(ع) پرداخته است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که ابراهیمبنهاشم قمی، احمدبناسحاق قمی، احمدبنحمزه قمی، احمدبنمحمد اشعری، عبداللهبنجعفر حمیری قمی، حسنبنخرّزاذ قمی و محمدبناحمد قمی، از مشهورترین اصحاب قمی امام هادی(ع) میباشند که با نگارش آثار علمی و اعتقادی و طرح مباحث حدیثی و کلامی، توانستند در انتقال فرهنگ و اندیشه شیعی به دیگر مناطق و جلوگیری از غلو و آرای واقفیه و نیز شکلگیری تشکیلات نقابت سادات، مساجد جدید و مکتب حدیثی قم، نقش مهمی ایفا کنند
سلجوقیان پس از تسلط بر ایران، برای اداره قلمرو وسیع خود، از وزرای ایرانی برای کسب مشروعیت، مقبولیت و اداره کشور بهره بردند. رقابتهای سیاسی در بین وزرا و خاندان سلطنتی، موجب شد تا راه برای ورود پیروان مذهب رقیب به ویژه شیعیان امامی به دربار گشوده شود. البته سیاست تسامح مذهبی ملکشاه و نفوذ ترکانخاتون و نزدیکان شیعه او، به نفوذ شیعیان امامی کمک کرد. مجدالملک قمی یکی از وزرای معروف این دوره بود که عوامل فوق در قدرتیابی او نقش زیادی داشت. او از وزیران معروف دورة میانی امپراتوری سلجوقی بود که حدود دو سال وزارت برکیارِق را برعهده داشت؛ مجدالملک در مدت وزارت، اقدامات ارزندهای در زمینه نفوذ تشیع در دربار سلجوقی و بازسازی و رونق دادن قبور ائمه و بزرگان شیعه انجام داد. این پژوهش، با روش توصیفیـتحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانهای، ضمن بررسی زندگی و اقدامات مجدالملک، به نقش او در پیشبرد تفکر شیعی و ترویج اندیشه امامیه و بنای اماکن متبرکه پرداخته و فرجام او را تبیین نموده است.