کتابخانه مجازی ادبیات

دو شهر قم و نیشابور ازجمله حوزه های مهمی بودند که از نیمه دوم قرن دوم به بعد و پس از افول حوزه کوفه، جمع کثیری از محدثان و اصحاب شیعی را در خود جای دادند. این دو مرکز در ترکیب اجتماعی صحابه ساکن آن ها، جهت گیری های عقل گرایی حدیث گرایی و ارتباط و تعامل با دیگر فرق اسلامی تفاوت های بسیاری داشتند؛ اما در باب مسائل مربوط به امامت، جریان های مشابهی در هر دو شهر وجود داشت. این دو شهر باوجود تمام تفاوت ها و اختلاف های بنیادینی که داشتند، درنهایت در باب امامت به نتایج مشابهی رسیدند و در هر دوی آن ها سه دیدگاه فکری حضور داشت: دیدگاه معروف به جریان اکثریت که روسای علمی شهر از آن حمایت می کردند، دیدگاه های پیروان هشام بن حکم و دیدگاه های پیروان مفضل بن عمر. این مقاله برآن است تا با بررسی تطورات تاریخ فکری امامت در قم و نیشابور، ضمن مقایسه آن ها با یکدیگر، جریان های حاضر در آن دو را در دوره حضور ائمه(ع) تا سال 260ق/874م بررسی کند.

علم امام از مقولات بحث انگیز و جنجالى دانش کلام است. از دیر زمان این مسأله مورد بحث متکّمان شیعى قرار داشته و تاکنون نیز از جایگاه و حرمت بحث کاسته نشده است. در سیر تاریخى مباحث دوگرایش عمده فکرى دیده مى شود: 1 . اعتقاد به علم وسیع امام: ضمائر و نهان آدمیان زبانها و لهجه ها صناعات و... در میان متکلّمان شیعه ابواسحاق اسماعیل بن اسحاق نوبختى (م 311 هـ) از قدیمى ترین کسانى است که در میان طرفداران این اعتقاد نام برده مى شود. این اندیشه به مرور توسعه یافت و در اعصار اخیر در اذهان متکلّمان و محدّثان و متدینان تفکّر حاکم گردید. 2 . اعتقاد به علمِ محدود امام گرایش دیگرى بودکه از همان دوره هاى اولیه پس از غیبت کم و بیش مطرح شد. شیخ مفید و سپس شاگردان او: سید مرتضى و شیخ طوسى از این دیدگاه دفاع کردند و شاید بتوان این ادعا را داشت که دیدگاه مسلّط کلامى در قرون اوّلیه پس از غیبت بود. در این نوشتار گزارشى از اندیشه گرایش دوّم صورت مى گیرد. بدون آن که درستى و یا نادرستى آن ارزیابى شود. هدفِ عمده آن گزارش آن است که اولاً سیر تاریخى مواضع کلامى شیعه مکشوف گردد و ثانیاً پاره اى از تعصّبات رایج به سعه صدر مبدّل شوند و راه تبادل و تفاهم افکار میسّر و ممکن شود. تذکر دیگر آن که ما با نقل کلمات متکلّمان متقدم شیعى این نکته را پیگیرى نمى کنیم که دعوى آنان را به کرسى نشانیم. آراى اعتقادى متقدمان همانند افکار و نظرات فقهى آنان نیست. اگر در زمینه فتاوى و استنباطاتِ فقهى متقدّمان گروهى ارجِ ویژه قایلند در مورد افکار کلامى و اعتقادى آنان چنان باورى روا نیست; زیرا درک و معرفت حقایق هستى که عقاید دینى در جمله آنند با مرور زمان و رشدِ اندیشه کمال پذیر خواهد بود. با این تذکار بایستى خواننده خود رااز حجاب بزرگ انکاریِ افکار متقدمان رها کند و به راستى و نادرستى براهین و استدلال آنان بپردازد و داورى کند. در پیشاپیش طرح بحث سزاست که در آغاز درباره صحّت انتساب دیدگاه اول به ابواسحاق اسماعیل بن اسحاق نوبختى سخن به میان آید وسپس اندیشه هاى شیخ مفید و شاگردان وى نقل گردند.

خداوند در قرآن،اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را از هرگونه آلودگی منزه دانسته و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز آنان را همتای کتاب خدا معرفی کرده است.نقش اهل بیت علیه السلام در هدایت و وحدت اسلامی،ضرورت شناخت مصادیق اهل بیت علیهم السلام را بیشتر روشن می‌کند.اینکه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم علی،فاطمه،حسن و حسین علیهم السلام هستند،تردیدی نیست،ولی برخی قائل‌اند که افراد دیگری نیز جزو آنها به شمار می‌آیند. قرائن درونی و بیرونی آیة تطهیر و همچنین گفتار و رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دلیل بر این است که اهل بیت فقط بر آن پنج نفر و نه فرزند امام حسین تا امام مهدی علیهم السلام اطلاق می‌شود.

بجز همسران پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) شمار زیادی از بزرگان صحابه ( 7 ) نیز در احادیثی که از آنان نقل شده ، تصریح کرده اند که آیه تطهیر در مورد خمسه طیبه ، یعنی پیامبر ( صلی الله علیه وآله ) ، علی ( علیه السلام ) ، فاطمه ( علیها السلام ) ، حسن و حسین ( علیهما السلام ) نازل شده است . نمونه ای از نقل های روایات مورد نظر چنین است : مسلم در صحیح خود از پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) نقل می کند که فرمود : « لا یزال الدین قائما حتی تقوم الساعة ، أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش » . چنانکه می بینید در همه روایات فوق ، سخن از این است که این دوازده نفر ، خلفای « امت » اند و واژه « امت » همه پیروان پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) را تا قیامت شامل می شود و به هیچ عنوان نمی توان واژه امت را به مسلمانان قرن اول یا دوم اختصاص داد . ( 1 ) همچنین ، حافظان اهل سنت از پیامبر ( صلی الله علیه وآله ) احادیث صحیحی نقل کرده اند که نشان می دهد ، در هر عصری برای مردم آن عصر ، امامی وجود دارد و مسلمانان وظیفه دارند آن امام را بشناسند و بیعت او را بر گردن داشته باشند ؛ و عظمت این امام به حدی است که هر کس بمیرد و او را نشناسد و در بیعت او قرار نداشته باشد ، مرگش از نوع مرگ جاهلی است .