کتابخانه مجازی ادبیات

خویشاوندی نسبی عباسیان با خاندان رسالت، پیروی از امیرالمؤمنین حضرت علی‌(ع) در برابر امویان، پی‎گیری خون‌خواهی شهیدان عاشورا، شعارهایی مانند الرضا من آل محمد و یا منصور و گزارش‌هایی درباره منصور و مهدی بودن فرزندان آنان، زمینه‌ای فراهم آورده بود که عباسیان در دوره پیش از خلافت دارای گرایش شیعی و مانند کیسانیه و زیدیه از گروه‌های شیعی شمرده شود. همسانی و همسویی ماهیت جنبش عباسیان با این نمادهای شیعی از موضوعات شایسته پژوهش است. این مقاله با روش گردآوری داده‎ها و تتبع کتابخانه‌ای و با رویکرد وصفی و تحلیلی به بررسی انتقادی ماهیت جنبش شیعی عباسیان می‌پردازد. این ارزیابی نیازمند سنجه‌هایی در زمینه جایگاه اجتماعی جنبش، جایگاه دینی رهبران جنبش، رفتار رهبران عباسی، انگیزه و اهداف جنبش و دست‌آورد جنبش برای شیعیان است تا میزان باور و همراهی عباسیان با اندیشه‌های شیعی در فرآیند جنبش تا دست‌یابی به خلافت روشن گردد. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده آن است که هم‌گرایی جنبش عباسیان با باورهای شیعی در یک فرآیند پنهان چرخش داشته است و گام‌به‌گام به اندیشه‌های گروه‌های رقیب شیعه گرایش پیدا کرده‌ است.

شناخت و ارزیابی رفتارها و مناسبات شیعیان در تعامل با امامان ع ، ره یافتی ضروری برای شناخت دقیق عقاید آنان و سیرة ائمه اطهارع است . این مهم در حوزه های گوناگون اعتقادی ، فرهنگی ، اجتماعی و... نیازمند بررسی است . در پژوهش حاضر، باورها و مناسبات اعتقادی شیعیان با امامان دوازده گانه ع در دوران حضور، مورد بررسی قرار گرفته است ؛ افزون بر این ، گونه های مختلف روابط اعتقادی شیعیان با ائمه ع شناسایی و معرفی شده و به این پرسش که شیعیان چگونه از مقام رفیع معنوی ائمه ع بهره می بردند و آیا روابط شیعیان با امامان ، متناسب با جایگاه الوهی ایشان بوده ، پاسخ داده شده است . تلاش شیعیان عصر حضور، برای شناخت امامان ، دفاع از کیان امامت و پیشوایان معصوم و تمسک به مقام معنوی ائمه اطهارع ، از مهم ترین محورهای مناسبات شیعیان در حوزة اعتقادی است که با وجود تفاوت رفتاری شیعیان در برخی موارد، سیر تکامل معرفتی و رفتاری ایشان در تعامل با امامان ، مشهود است .

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

« اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى شيعه در غيبت صغرى» اثر حسن حسين‏زاده شانه‏چى، دوره نزديك به يك‏صد ساله كه با غيبت امام دوازدهم( عج) در 260 ق آغاز و با درگذشت آخرين نائب، به سال 329 ق ختم مى‏گردد را، معرفى مى‏نمايد. كتاب به زبان فارسى و در سال 1386 ش نوشته شده است. پرداختن به يكى از مقاطع حساس تاريخ شيعه كه در سير تفكر اعتقادى و سياسى شيعى به شدت تأثيرگذار بوده، باعث اهميت كتاب شده است. ساختار كتاب با مقدمه مؤلف در معرفى منابع مورد استفاده وى، آغاز شده و در طرح مطالب، سعى شده است تا براساس اطلاعات تاريخى قابل اعتماد و معتبر، تصويرى از اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى اين دوره در پنج فصل ارائه شود، لذا مباحث به گونه‏اى ترتيب يافته كه تمامى مباحث ضرورى را در خود جاى دهد، بدين شكل كه: در دو فصل نخست، با طرح مباحث مقدماتى، سعى شده تا زمينه ورود به اصل بحث فراهم گردد. از اين رو فصل اول، به بحث‏هايى درباره مسأله غيبت، مشكلات آن و تلاش‏هاى ائمه( ع) جهت زمينه‏سازى در جامعه شيعه براى مواجه با اين پديده اختصاص يافته و فصل دوم، فضاى كلى و عمومى جهان اسلام در عصر غيبت صغرى را به تصوير كشيده است، تا درك بهترى از موقعيت جامعه شيعه در عصر مورد نظر، در جهان اسلام، به دست آيد. فصول بعدى، به مباحث سياسى، اجتماعى و فرهنگى جامعه شيعه پرداخته و در هر بخش، شاخصه‏هايى كه نشان دهنده وضعيت شيعيان در زمينه‏هاى مذكور است، مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان كه در بحث اوضاع سياسى، از فعاليت‏هاى سياسى دولت‏ها، احزاب و شخصيت‏هاى شيعى بحث و گفتگو شده و در بخش وضعيت فرهنگى، از مراكز علمى، دانشمندان و دستاوردهاى فرهنگى و علمى سخن به ميان آمده است. مؤلف معتقد است، بى‏شك ذكر مطالب مذكور، كه به لحاظ موضوعى متنوع مى‏باشند، در راستاى به تصوير كشيدن چهره جامعه شيعى در عصر غيبت صغرى از ابعاد فوق‏الذكر، بسيار مفيده بوده است. منابع مورد استفاده در كتاب را مى‏توان به دو دسته كلى تقسيم كرد: الف) منابع كهن: تأليفات و تصنيفاتى كه در عصر غيبت صغرى يا زمانى نزديك به آن، به رشته تحرير درآمده است كه به دو دسته تقسيم مى‏شوند: 1- آثار شيعى: تأليفات اختصاصى: آثارى كه به طور خاص درباره امام دوازدهم( ع) نوشته شده است؛ مانند الامامه و التبصره، كمال الدين و تمام النعمه، الغيبه و... و غير اختصاصى: الارشاد المفيد، كشف الغمه، كفايه الاثر و... 2- غير شيعى: تاريخ طبرى، تجارب الامم، الكامل و... ب) پژوهش‏هاى معاصر: تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم( ع)، عصر غيبت، سازمان وكالت و... به نظر نويسنده، دوره غيبت صغرى، اهميت ويژه‏اى دارد؛ هم از اين رو كه دوره ميانى عصر حضور ائمه( ع) و دوره غيبت كبرى و ظرف زمانى براى انتقال از يك موقعيت اجتماعى به موقعيتى جديد به شمار مى‏رود، هم به اين لحاظ كه در اين دوره، تحولات بسيارى در اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى جامعه شيعى پديد آمد. از اين رو، معتقد است بررسى تاريخى اين دوره، علاوه بر آشنايى با اين تحولات، مى‏تواند در پاسخ‏گويى به سؤالات و شبهاتى كه در خصوص تاريخ و فرهنگ شيعه قابل طرح است، ما را يارى كند. گزارش محتوا پيش از ورود به مباحث اصلى، فصل اول، مطالبى جهت آشنايى با موضوع مورد بحث و شرايط زمانى و مكانى آن به لحاظ تاريخى ارائه كرده و در ادامه، نگاهى كلى به مسأله غيبت و موقعيت شيعه در آستانه وقوع آن افكنده است. لذا براى دست يافتن به سابقه انديشه غيبت در فرهنگ اسلامى، به بررسى و تحقيق در زمينه غيبت در روايات و انديشه آن در فرقه‏هاى شيعى و اسلامى، تأليفات در موضوع غيبت تا پيش از آغاز آن، زمينه‏هاى آمادگى جامعه شيعى در مواجهه با اين پديده و دوران زندگانى امام يازدهم( ع) و سال‏هاى نخستين زندگانى امام دوازدهم( عج) پرداخته است. تحولاتى كه در عرصه سياسى و فرهنگى جهان اسلام در دوران غيبت صغرى به وقوع پيوست، بر جامعه شيعه بى‏تأثير نبود و در پاره‏اى موارد مى‏توان تأثيرات مثبت و منفى اين تحولات را به طور مستقيم بر جامعه شيعه مشاهده كرد، از اين رو، نويسنده در دوم، در چهار بخش، براى شناخت دقيق‏تر و بهتر وضعيت شيعه در اين عصر، نگاهى اجمالى به وضعيت جهان اسلام در اين دوران افكنده است: وضعيت سياسى، وضعيت دينى و علمى، حوزه‏هاى فعال علمى و فعاليت‏ها و دستاوردها. موضع‏گيرى سياسى شيعه امامى در عصر غيبت صغرى، مبنى بر دورى گزيدن از هر گونه حركت و فعاليت سياسى بود، امام ديگر فرقه‏هاى شيعى، در عرصه‏هاى سياسى، فعاليت‏هاى گسترده‏اى داشتند كه در سوم، به اختصار به گوشه‏اى از وضعيت سياسى دو فرقه زيديه و اسماعيليه و دولت‏هايشان، در كنار بررسى وضعيت سياسى شيعيان امامى اشاره شده است. جغرافياى انسانى شيعه در عصر غيبت در شهرهاى مختلف بلاد اسلامى، با توجه به موقعيت‏هاى سياسى، اجتماعى و تراكم جمعيت، در چهارم، مورد بررسى قرار گرفته و بعد از بيان موقعيت اجتماعى آنان در زمينه زندگى شهرى، جايگاه اجتماعى، خاندان‏هاى شيعى و وضعيت معيشتى، به اختصار به پيدايش انشعابات فرقه‏اى پس از شهادت امام عسكرى( ع)؛ از جمله واقفيه، جعفريه و محمديه و عملكرد نائبان خاص در هدايت و رهبرى جامعه شيعه پرداخته شده است. مؤلف در آخرين فصل، وضعيت علمى و فرهنگى شيعيان را مورد بحث قرار داده و بعد از تشريح و توضيح دو مكتب عملى عمده كه در مراكز علمى شيعه رواج داشت؛ مكتب كلامى و حديثى، به وجود نوعى مكتب فقهى ديگر كه با مكتب فقهى پيشين، متفاوت بود، اشاره كرده است. در پايان، در مورد مهم‏ترين مراكز علمى و آموزشى شيعيان كه بسته به نحوه فعاليت‏هاى علمى و كيفيت، از درجات اهميت مختلفى برخوردارند، بحث شده و بعد از اشاره به نحوه ارتباط اين مراكز با يكديگر، براى سنجش كيفيت و كميت وضعيت علمى در عصر غيبت صغرى، وضعيت تأليفات، تصنيفات و زمينه‏هاى آن‏ها در اين دوران مورد بررسى قرار گرفته است.