کتابخانه مجازی ادبیات

بررسی گزارش‌های مرتبط با فضائل اهل بیت(ع) برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل بیت(ع) گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهدی درونی همچون؛ محتوا، راویان و منابع؛ و شواهد بیرونی مانند گزارش‌های پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونه‌ای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش می‌کند درستی «خبر ثعبان» را بررسی کند. تحلیل گزارش‏ها، نشان می‌دهد که تفاوت موجود در نقل‏های خبر، به تنافی آنها منجر نمی‌شود، بلکه نوعی همپوشانی در آنها مشاهده می‌شود؛ اما از جنبه اِسنادی، منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه، این ماجرا را باورپذیر در نظر می‌آورد.

بدون تردید مرجعیت علمی، یعنی تبیین و تفسیر آیات مبهم و متشابه و بیان معارف و احکامی که به روشنی و صراحت در قرآن کریم نیامده، مانع برداشت نادرست و نزاع علمی در میان مسلمانان است. این امر از شئون و وظایف پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که پس از ایشان به اهل بیت علیهم السّلام واگذار شد. یکی از ادله مهم این مسئله که در منابع روایی اهل سنت نیز به آن پرداخت شده، روایات نبوی مورد پذیرش اهل سنت است. ایشان معتقدند اگر چیزی با سنّت نبوی که در راس آن سخنان رسول خداست اثبات شده باشد، حجت و معتبر است. احادیثی مانند ثقلین، مدینه العلم و سفینه نوح از جمله روایات بیان کننده مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السّلام است که در این نوشتار با روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و با مراجعه به منابع کتابخانه¬ای، چگونگی دلالت آنها بر مرجعیت علمی عترت پیامبرصلی الله علیه و اله با تکیه بر منابع مکتوب اهل سنّت بررسی شده است. در این جستار این نتیجه به دست آمده است که پاره¬ای از این احادیث تنها در مورد حضرت علی علیه السّلام وارد شده است، اما از آنجا که علم آن حضرت بعد از ایشان به دیگر امامان منتقل شده است، این شان شامل دیگر معصومین علیهم السّلام نیز خواهد شد.

حجاب و عفاف یکی از آموزه‌های ارزندۀ ادیان الهی است. افزون بر قرآن کریم، در سنّت رسول خدا و سیرۀ اهل بیت(ع) نیز به روشنی اهمّیت و نقش این ارزشِ دینی تبیین شده است. هر چند در باره نوع و میزان پوشش شرعیِ برآمده از متون دینی، میان عالمان اختلافاتی وجود دارد، اما نه ‌تنها هیچ‌ گاه در سیرۀ خاندان وحی، نمودی از تساهل و سطحی‌نگری در مقولۀ حجاب و عفاف به‌چشم نمی‌خورد، بلکه گفتار و رفتار آنان همواره مشوّق پاسداری از مرزهای عفاف و حیا و پای‌بندی به پوشش اسلامی بوده است. در این میان، برخی با تکیه به برخی گزارش‌های منقول در منابع روایی متأخّر، بر تساهل و انعطافِ خارج از معمول دین در مسألۀ پوشش (حجاب) حکم رانده‌اند. بررسی و ارزیابی سه‌گانۀ منبعی، متنی (دلالی) و سندی این گزارش‌ها و گاه روایات، با بهره‌گیری از حقایق تاریخی، از نادرستی بخش‌هایی از آنها پرده برمی‌دارد. از این رو، صرف نقل در منابع روایی مشهور، دلیلی بر راستی محتوا نیست و شایسته است برای آگاهی از حکم دقیق اسلام در مسائل مختلف دینی (از جمله حجاب)، با بهره‌گیری از ابزار و روش‌های علمی، اصل و میزان اعتبار این دست گزارش‌ها را مورد ارزیابی قرار داد.

بخش قابل توجهی از میراث حدیثی ما را روایات مناقب و فضایل تشکیل می دهند. در این دسته روایات، از برتری و یکه تازی یک فرد یا گروه بر دیگر افراد یا گروه ها در یک یا چند زمینه سخن به میان آمده است. عقل سلیم و فطرت پاک انسانی همواره به برتری و تقدم افضل بر مفضول حکم رانده است. از این رو، تکاپو بر سر طرح فضایل و مناقب از دهه های آغازین اسلام، در گفت و شنودها به چشم می خورد. از آنجا که موضوع فضایل و مناقب بستر مناسبی برای پیدایش جعل و وضع بوده، این پدیده ناگوار بخشی از میراث حدیثی این حوزه راه آلوده ساخته است. نگارندگان و مولفان بسیاری در تاریخ اسلامی، در زمینه مناقب و فضایل اهل بیت (ع) و مثالب دشمنان آنها قلم زده اند. در نتیجه، در عرصه مناقب نگاری نیز، همچون دیگر عرصه ها، با تنوع و تعدد گونه های تالیف روبه رو هستیم. در بحث مناقب و فضایل، جنبه های گوناگون مناقب فردی (ذاتی یا اکتسابی)، گروهی، قبیلگی، ملیتی و ... مطرح شده است. در این پژوهش به بحث و گفتگو درباره موضوعات فوق خواهیم پرداخت.