کتابخانه مجازی ادبیات

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

"34 به نظر می‌رسد عموم علما و روحانیان عصر صفوی هم با نوآوری‌هایی که آن زمان در امر عزاداری شیعیان رخ می‌نمود، موافق بوده و یا لا اقل در این مقام سکوت می‌کرده‌اند و به قول میرزا عبد الله افندی،از علمای شیعه‌ی معاصر شاه سلطان حسین: «شیعیان را از آن اطوار در تعزیه‌داری حضرت امام حسین منع نمی کردند... شاهد مثال،فهرستی است که مؤلف کتاب معروف«عزاداری از دیدگاه مرجعیت شیعه»مشتمل بر اسامی بسیاری از علما و مراجع تحت عنوان«جماعتی از اعاظم فقهاو مراجعین تقلید شیعیان جهان و از متنفذین ساعین در نهی از منکر و مطاعین در ملت و دولت که می‌دانسته‌اند و می‌دیدند و می‌شنیدند دستگاه شبیه و دسته‌جات زنجیر و قمه‌زنی و مراسم در عزاداری حسین مظلوم علیه السلام را و تقریر و امضا و حکم به جواز و استحباب[آنان]نموده و جلوگیری نفرموده‌اند»آورده و نام‌های شهیری از اعاظم شیعه-از علمای سلف تا معاصر-در آن ذکر شده است؛علمایی چون شیخ حر عاملی،شیخ مرتضی انصاری،شیخ محمد حسین صاحب جواهر،شیخ جعفر شوشتری،حاج ملاعلی کنی،شیخ فضل الله نوری،آخوند ملاکاظم خراسانی،شیخ جعفر کاشف الغطا،شیخ عبد الکری حائری یزدی و بسیاری دیگر. 89 در این دوره نیز نوآوری‌هایی در امر عزاداری پدید آمد و رسم‌های جدیدی بنیان نهاده شد که مهم‌ترینشان یکی جشن زادروز امام حسین(ع)90و دیگری عمومیت یافتن مراسم «شام غریبان»بود؛مراسمی که عبد الله مستوفی آن را آیینی ترکی که«همراه با مظفر الدین شاه به تهران آمد»دانسته است."