مشاهير معتزلي در زمان سه تن از خلفاي عباسي (مأمون، معتصم و واثق) از نفوذ زيادي برخوردار بودن د . دامنه اين نفوذ در زمان متوكل عباسي متوقف گرديد؛ چرا كه وي برخلاف سيره خلفاي قبلي شيوه اهل حديث را برگزيده و به مخالفت با آراء و عقايد معتزله برخاست و آنها را مورد تعقيب و آزار و اذيت قرار دا د . در اين دوره سختگيري اهل حديث نسبت به معتزله در تمام ممالك آغاز شد ولي مجدداً معتزله از زمان شكل گيري آل بويه تا دوره اقتدار آن در ايران از نفوذ زيادي برخوردار شدن د . در اين عصر شخصيتهاي مهم معتزلي مشغول نشر عقايد خود بودند و حتي بعضي از آنها به مناصب بالايي رسيدند كه از اين نمون ه ها مي توان به صاحب بن عباد، وزير دو تن از امراي بويهي و قاضي عبدالجبار همداني، قاضي القضات ري اشاره كرد. در مقاله حاضر ضمن اشاره به مذهب آل بويه، علل گرايش معتزله به ايشان و چگونگي گسترش فعاليت اين جريان فكري، سياسي د رباره آل بويه و نهايتاً افول آنها را به بحث خواهيم گذاشت.
آراء رو به گسترش جریانهای فکری رقیب و معاصر با شیخ مفید(م.۴۱۳) درخصوص افضلیت امام، بخشی از دلایل نگارش کتاب الارشاد توسط این متکلم برجسته امامی میباشد. در این زمان برخی از گفتمانها با وجود باور به تفضیل علی(ع)، با صدور جواز امامت مفضول، بر مشروعیت خلافت متقدمین تاکید داشتند. برخی دیگر نیز علیرغم همسویی با امامیه در لزوم افضلیت امام- از مباحث امامت عامه- با باور به انطباق فضیلت خلفا بر ترتیب تاریخی خلافت آنان، بر عدم تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) رأی میدادند. در چنین فضایی مفید کتاب الارشاد را با تکیه بر آراء کلامی خویش در مسأله امامت همچون اثبات لزوم افضلیت امام و تفضیل علی(ع)، بهرهگیری از استنادات تاریخی و گاه آراء گفتمانهای رقیب، به رشته تحریر درآورد تا به حفظ هویت گفتمان امامی بپردازد. از اینرو شناسایی شاخصههای متکی بر مؤلفه افضلیت امام که شیخ در الارشاد در جهت اثبات تفضیل و تقدیم علی(ع) و طرد مشروعیت خلافت متقدمین از آنها بهره بردهاست، دغدغه اصلی این پژوهش را شکل میدهد. نتیجه این پژوهش توصیفی-تحلیلی نشان میدهد که شیخ با به کارگیری شاخصههایی چون برجستهسازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمین به ویژه شیخین و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداختهاست.
تاریخ ایران عصر آل بویه (320- 447ق)، یکی از مهمترین ادوار نقش آفرینی مسجد در ابعاد و زمینههای مختلف بوده است. «مسجد» به عنوان کارآمدترین نهاد دینی اسلام، در تداوم حیات اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان بهویژه ایرانیان دورهی دولت شیعی مذهب آل بویه، نقش محوری ایفاء کرده و در حقیقت به عنوان نهاد تاثیرگذار در «ساخت قدرت» عمل کرده است. تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران در این دوره تاثیرات بسیاری از مسجد و کارکردهای آن پذیرفته است. در این نوشتار، تلاش شده ضمن توصیف مهمترین کارکردهای سیاسی مسجد در عصر آل بویه، به تبیین نقش اثرگذار مسجد در تحولات سیاسی این دوره از تاریخ ایران، پرداخته شود. همچنین چگونگی تلاش امرای آل بویه در بهرهگیری از کارکردهای مسجد، در جهت تثبیت حاکمیت و کسب مشروعیت مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه در این تحقیق حاصل شده؛ استفاده فراوان دولت آل بویه از مسجد، در ابعاد و زمینههای مختلف جهت اهداف سیاسی و اجتماعی خود بهخصوص در بغداد و شهرهای مهم ایالات جبال بوده است. آل بویه همچنین از مسجد و کارکردهای آن، جهت مشروعیت بخشی، کنترل اعتراضات سیاسی و خطبهخوانی بهره میجستند.