دوره فاطمیان از دورههای برجسته تاریخ اسلام است که با توجه به گستره زمانی و وسعت قلمرو حکومتی سزاوار تحقیقات جدی و جدید است. حکومت دویستسالهشان بر مصر و تأثیرگذاریشان بر تمدن اسلامی به خودی خود کافی است که آنها را شایسته چنین امعان نظری کند. تحقیق حاضر با هدف شناخت اقدامات عملی فاطمیان مصر در راستای کمک به ایجاد تمدن اسلامی انجام شده است. بدین منظور اقدامات عملی خلفای فاطمی، که از مظاهر تمدنساز محسوب میشود، نظیر مناسبات ایشان با قدرتهای همجوار، ساخت و ایجاد مراکز علمی و کتابخانهها، تشکیل کرسیهای علمی در قالب دارالحکمهها و دارالعلمها و فعالیتهای دیگر نظیر ترجمه و تألیف کتب بررسی شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفیتحلیلی با استناد به منابع تاریخی و دست اول بر این نکته نیز تأکید میکند که فاطمیان در دوره حکومت بر مصر توانستند به دلیل اقتضائات سیاسیاجتماعی در جهت آرمانهای آزادیخواهانهشان و در راستای کمک به تمدنسازی مسلمانان سیاست تسامحگرایانهای را در پیش بگیرند. اتخاذ این رویکرد و سیاست تساهل و تسامح در برابر ادیان و مذاهب دیگر به میزان چشمگیری در شکلگیری تمدن اسلامی قرون سوم و چهارم، که از آن به دوران طلایی تمدن اسلامی یاد میشود، تأثیرگذار بوده و چون مناسبات این دولت با دولتهای همجوار و همزمان در این تأثیرگذاری و نقش آنان در شکوفایی فرهنگ و تمدن و رواداری مذهبی تأثیر داشته است، این محور نیز در آغاز نوشتار بررسی میشود.
«امام کاظم» (علیهالسلام) در ابتدای امامت، با چالشهایی روبه رو بوده اند که این چالشها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیهالسلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیهالسلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دستیافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» بهعنوان ملاک تعیینشده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص میشود که امام کاظم (علیهالسلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفافسازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریانهای انحرافی و فرقههای مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیهالسلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یکسو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خطمشی آگاهانهای را بنیانگذاری نمودهاند.
الأربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام یکی از آثار چاپ ناشده عالم جلیل جامع،مرحوم آیة الله شیخحیدر قلی مشهور به سردار کابلی است که همچون مؤلف آن،سخت ناشناخته مانده است. نسخۀ اصلی این کتاب نفیس،خوشبختانه از سوانح ایام،درامان مانده و اکنون عکسی از آن درکتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد مقدس موجود است. سردار کابلی از زبان ملا علی خیابانی تبریزی در زمره آثار مرحوم خیابانی،مجموعهای کشکول مانند است به نام مجمع الشتات،که تاکنونچاپ نشده و نسخه آن در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 4484 نگاهداری میشود. و أنا العبد حیدر قلی بن نور محمد خان الکابلی(عفی عنهما) الأربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام این کتاب ارزشمند،یکی از آثار مخطوط مرحوم سردار کابلی است که از تلف و نابودی درامان مانده و اکنون نسخه عکسی کامل آن در چهار مجلد،به خط زیبای مؤلف در کتابخانهتخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد نگاهداری میشود. 3 مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در معرفی این کتاب مینویسد: الأربعون حدیثا فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام من طرق العامة مع شرح الفاظها،لغویاو ادبیا و ذکر مناسباتها و شواهدها من سائر الأخبار من طرق العامة و الخاصة،للعلامةالمعاصر حیدر قلی خان المعروف بسردار کابلی نزیل کرمانشاه ابن نائب السلطنة نورمحمد خان،خرج منه إلی سنة 1340 شرح عشرین حدیثا فی مجلدین،کل واحدمنهما یقرب من عشرة آلاف بیت،و خرج قلیل من الجزء الثالث،وفقه الله لاتمامه. در تأیید سخن مرحوم کیوان سمیعی بهمجموعههایی در علوم غریبه اشاره میشود که دراختیار سردار کابلی بوده و اکنون در کتابخانه مرحومآیة الله گلپایگانی در قم موجود است و در فهرستآن کتابخانه(تألیف آقایان ابو الفضل حافظیان،علیصدرایی خویی،چاپ کتابخانه مجلس 1389 شدر 9 جلد)معرف شده است