کتابخانه مجازی ادبیات

این مقاله روشهایی را که دانش مذهبی در دوران مدرن صفویه، به ویژه در اصفهان، طی دوره صفویه بعد از سلطنت شاه عباس دوم (1642-66) تا پایان سلطنت شاه سلیمان حصین (1694- 1722) این استدلال می کند که مدرسه های صفوی به عنوان مراکز فرهنگی چندمنطقه ای شناخته شده اند که دانش مذهبی را پخش می کنند و میراث معنوی شیعه را حفظ می کنند و نقش مهمی را در بازسازی، تفسیر و تطبیق دادن یا مطرح کردن گذشته ایفا می کنند. مدرسه صفوی، که عمدتا به دلیل گستردگی و تقوا در شاهنامه صفوی تأیید شده بود، اغلب به نمایندگی از قدرت سیاسی متکی بود. با این حال، با توجه به ویژگی انعطاف پذیر، انعطاف پذیر و شخصیتی آموزش و پرورش اسلامی، یادگیری شیعه، مانند جامعه مسلمان گسترده، می تواند در مکان های متنوعی از خانه های محققان به هر مسجد یا حرم رخ دهد.  پس از بررسی و تحقیق در مورد بورس تحصیلی شیعه و نهادهای آن از دهه های اولیه تاریخ اسلام تا اواسط قرن هفدهم، این مطالعه مدرسای یی سلطانی یا مدرسه سلطنتی اواخر صفوی اصفهان را در محیط سیاسی، اجتماعی و مذهبی خود در نظر می گیرد. این مدرسه ویژه نمونههایی از روشهایی است که دانش مذهبی در اوایل ایران مدرن منتقل شد.

دو شهر قم و نیشابور ازجمله حوزه های مهمی بودند که از نیمه دوم قرن دوم به بعد و پس از افول حوزه کوفه، جمع کثیری از محدثان و اصحاب شیعی را در خود جای دادند. این دو مرکز در ترکیب اجتماعی صحابه ساکن آن ها، جهت گیری های عقل گرایی حدیث گرایی و ارتباط و تعامل با دیگر فرق اسلامی تفاوت های بسیاری داشتند؛ اما در باب مسائل مربوط به امامت، جریان های مشابهی در هر دو شهر وجود داشت. این دو شهر باوجود تمام تفاوت ها و اختلاف های بنیادینی که داشتند، درنهایت در باب امامت به نتایج مشابهی رسیدند و در هر دوی آن ها سه دیدگاه فکری حضور داشت: دیدگاه معروف به جریان اکثریت که روسای علمی شهر از آن حمایت می کردند، دیدگاه های پیروان هشام بن حکم و دیدگاه های پیروان مفضل بن عمر. این مقاله برآن است تا با بررسی تطورات تاریخ فکری امامت در قم و نیشابور، ضمن مقایسه آن ها با یکدیگر، جریان های حاضر در آن دو را در دوره حضور ائمه(ع) تا سال 260ق/874م بررسی کند.

حکومت صفویه (907ـ 1135ق)، ویژگی­هایی­ دارد که آن را نسبت به ادوار پیشین تاریخ ایران متمایز می‌سازد. از جمله وجوه تمایزش، بُعد مذهبی است. اجرای آیین عزاداری عاشورا در دولت صفویان، از دغدغه‌های دیرینه و از عناصر اساسی هویت‌بخش و تمدن‌ساز در فرهنگ شیعه است؛ چندان‌که صفویان، ساخت اجتماعی ایران را با تأکید بر هویت مذهبی و ملی جدیدی تعریف کردند. این پژوهش، درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی، نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه را در چشم‌انداز حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به‌عنوان زیربنایی برای دوره‌های بعد (قاجار و ...) بررسی و تحلیل نماید. مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش­رو این است که آیین عزاداری عاشورا در عصر صفویه از چه ویژگی‌هایی برخوردار بوده و آیا توانسته خود را به عنوان یک کانون پیشرو و تمدن‌زا معرفی کند؟ نتیجه بررسی­ها، نشان می­دهد دولت صفویه با بهره­مندی از عناصری چون: رسمی کردن مذهب تشیع، استقلال و آزادی سیاسی حکومت، نفوذ اجتماعی روحانیان و گسترش آیین و شعایر شیعی و رسوخ آیین­های مذهبی در فرهنگ عمومی، به ­تدریج از کارکرد آیین عزاداری عاشورا در تمدن‌سازی، ایجاد انسجام و یک‌پارچگی در ایران آن ­زمان استفاده کرد.