کتابخانه مجازی ادبیات

  مولف شيخ الطائفه، شيخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از بزرگترين فقهاى شيعه و از علماى قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى). موضوع‏ مجموعه روايات اختلافى كه از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام روايت شده است. شيخ طوسى در اين كتاب كليه رواياتى را كه در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روايتى نيز بر خلاف آن آمده، جمع كرده است. ارزش و اعتبار اين كتاب چهارمين كتاب از كتب اربعه و از معتبرترين مجموعه‏هاى روايى شيعه به شمار مى‏آيد و هر فقيه و مجتهدى هنگام استنباط احكام شرعى بايد به روايات اين كتاب توجه داشته باشد. كتاب« الاستبصار» شيخ طوسى يكى از كتب اربعه و در رديف كتاب« كافى» شيخ كلينى و« من لا يحضره الفقيه» شيخ صدوق و« تهذيب الاحكام»، كتاب ديگر شيخ طوسى است. انگيزه نگارش‏ شيخ طوسى اين كتاب را بعد از كتاب تهذيب الاحكام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شيخ از ايشان درخواست كردند تا كتابى بنويسد كه در آن روايات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روايات صحيح و غير صحيح را مشخص نمايد. شيخ طوسى در مقدمه كتاب مى‏فرمايد: « گروهى از علماى اصحاب كتاب بزرگ ما به نام« تهذيب الأحكام» و رواياتى كه در آن جمع آورى نموده بودم را ديدند و ملاحظه نمودند كه شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اكثر روايات فقه و ابواب احكام است و روايتى از اصحاب و كتاب‏ها و اصول آنها نيست مگر آنكه در آن آمده مگر برخى روايات شاذ و نادر و آن كتاب سزاوار آن است كه گنجينه‏اى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگيرى علم فقه گردد و علما در يادآورى و متوسطين در كسب مهارت در استنباط احكام شرعى همه از آن كتاب بهره‏مند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا كتاب ديگرى به نگارش درآورده و در آن احاديث و روايات مخالف را جمع آورى كرده و به بررسى و جمع ميان آنها و يا تعيين روايات معتبر بپردازم». شيوه نگارش‏ شيخ طوسى در اين كتاب ابتدا رواياتى را كه معتبر و صحيح مى‏داند آورده، سپس به روايات مخالف اشاره كرده و سعى بر آن داشته تا روايتى را از قلم نيندازد. پس از آن نيز، به جمع ميان روايات و بررسى آنها پرداخته است. ويژگيهاى كتاب‏ 1- اين كتاب در نوع خود بى‏نظير است و اولين كتابى مى‏باشد كه براى جمع بين روايات مخالف نگاشته شده است. 2- كتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نيز برخوردار است به حدّى كه ابن طاووس مى‏گويد اگر درباره مسئله‏اى روايت مخالفى باشد حتما در كتاب استبصار نيز بايد به آن اشاره‏اى شده باشد. 3- در آغاز هر باب نخست به روايات معتبر يا مورد قبول اشاره شده و پس از آن ديگر روايات مطرح شده است. ترتيب كتاب‏ كتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نيست و فقط به ابوابى اشاره دارد كه در آن روايات مخالفى وارد شده باشد؛ ولى ترتيب ابواب به ترتيب ابواب كتاب‏هاى فقهى است يعنى از كتاب طهارت شروع شده و به كتاب ديات پايان مى‏پذيرد. بخش‏هاى كتاب‏ اين كتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است. بخش سوم در بقيه ابواب فقه مانند عقود و ايقاعات و احكام تا حدود و ديات. روايات كتاب‏ شيخ طوسى تعداد احاديث و روايات كتاب استبصار را خود مشخص كرده تا در آن كم و زياد نشود. اين كتاب شامل 5511 روايت است. اجازات‏ با توجه به اهميت و ارزش كتاب استبصار، نام آن پيوسته در ليست كتاب‏هايى بوده است كه علما و فقهاى شيعه روايت آن را به يكديگر اجازه مى‏داده‏اند و از نكات جالب اينست كه متن بسيارى از اجازه‏هاى روايى بر پشت نسخه‏هاى اين كتاب نوشته شده است. منابع كتاب‏ شيخ طوسى براى نگارش اين كتاب از دو كتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد كه مملو از كتاب‏هاى معتبر و نسخه‏هاى اصلى بوده استفاده كرده است. 1- كتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى كه شامل 80 هزار جلد كتاب بوده. 2- كتابخانه شاپور كه بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه كرخ بغداد تأسيس گشته بود. اين دو كتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين كتاب‏هاى معتبر روايى و نسخه‏هاى اصلى و اوليه بوده است. بسيارى از اين نسخه‏ها به خط مؤلفين آن يعنى اصحاب ائمه عليهم السلام نگاشته شده بود. متأسفانه كتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بيت عليهم السلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجينه‏اى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخه‏هاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بين رفت. شيخ طوسى حدود چهل سال آنچه مى‏توانست از كتاب‏هاى آن كتابخانه استفاده كرد و روايات گهربار ائمه عليهم السلام را در نوشته‏هاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و اين خود بر ارزش و اعتبار كتاب‏هاى شيخ طوسى بيش از پيش افزوده است. سخنان علما آقا بزرگ تهرانى در كتاب ارزشمند« الذريعة إلى تصانيف الشيعة» مى‏گويد: « هو أحد الكتب الأربعة و المجاميع الحديثية التي عليها مدار استنباط الأحكام الشرعية عند الفقهاء الاثني عشرية منذ عصر المؤلف حتى اليوم». يعنى: كتاب استبصار يكى از كتاب‏هاى چهارگانه و يكى از مجموعه‏هاى روايى است كه وسيله استنباط احكام شرعى در ميان فقهاى شيعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا اين زمان بوده است. ابن ادريس در كتاب سرائر مى‏گويد: « كتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فيه من الأخبار بحيث يتوسط و يلائم بين الأخبار». يعنى: كتاب استبصار را شيخ طوسى براى جمع آورى روايات مخالف نگاشته است. وى در اين كتاب روايات و احاديث مخالف را به هم نزديك كرده و ميان آنان توافق در معنا ايجاد مى‏كند. ابن طاووس در كتاب فتح الابواب مى‏گويد:« كتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو كان في هذه... خلاف في التحقيق لذكره في الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفيق». يعنى: كتاب استبصار براى جمع آورى روايات مخالف نگاشته شده است. حال اگر در اين باره روايت مخالفى بود حتما شيخ طوسى آن را در كتاب استبصار مى‏آورد و اين نكته براى كسانى كه اهل تحقيق و توفيق هستند بسيار روشن است. شرح‏هاى كتاب‏ اين كتاب بسيار مورد توجه و عنايت علماى شيعه قرار گرفته است و شرح‏هاى فراوانى نيز بر آن نگاشته‏اند كه اينك به برخى از آنها اشاره مى‏كنيم: 1- كتاب جامع الأخبار في إيضاح الاستبصار نوشته شيخ عبد اللطيف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شيخ بهائى. 2- نكت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهيد اول، محمد بن مكى. 3- شرح استبصار نوشته سيد ميرزا حسن بن عبد الرسول حسينى زنوزى خوئى( 1172- 1223 هجرى). 4- شرح استبصار نوشته امير محمد بن امير عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى( درگذشت 1116 هجرى). 5- شرح استبصار نوشته شيخ عبد الرضا طفيلى نجفى. 6- شرح استبصار نوشته فقيه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقيه كاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شيخ حر عاملى. 7- شرح استبصار نوشته علامه سيد محسن بن حسن اعرجى كاظمى( درگذشت 1127 هجرى). حاشيه بر كتاب‏ بر كتاب استبصار حاشيه‏هاى فراوانى نيز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند: 1- حاشيه شيخ حسن بن زين الدين صاحب معالم‏ 2- حاشيه مولى محمد امين بن محمد شريف استرآبادى( درگذشت 1033 هجرى). 3- حاشيه مير محمد باقر بن شمس الدين محمد حسينى مشهور به داماد( درگذشت 1041 هجرى). 4- حاشيه فاضله حميده دختر مولى محمد شريف رويدشتى( درگذشت 1087 هجرى). 5- حاشيه مولى عبد الرشيد بن مولى نور الدين شوشترى( درگذشت حدود 1078 هجرى). 6- حاشيه سيد ميرزا محمد بن على بن ابراهيم استرآبادى رجالى معروف( درگذشت 1028 هجرى). 7- حاشيه سيد محمد بن على بن حسين موسوى عاملى، صاحب مدارك( درگذشت 1009 هجرى). 8- حاشيه محدث جزائرى سيد نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى( درگذشت 1112 هجرى). مشيخه‏ شيخ طوسى در بخش اول و دوم كتاب تمام سند را آورده؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى كه روايت را از كتاب او نقل كرده اكتفا مى‏كند و در پايان كتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روايات از ارسال خارج شده و به روايات مسند ملحق گردند. اصطلاحا اين بخش را« مشيخه» مى‏نامند، يعنى اساتيد و مشايخ. اين بخش از كتاب نيز بسيار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرح‏هاى فراوانى نگاشته‏اند مانند: 1- مشيخة الاستبصار نوشته مولى شريف على بن حسن‏ 2- أسانيد الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهيم علوى‏ 3- عواطف الاستبصار نوشته شيخ فخر الدين بن محمد على بن احمد بن طريح نجفى( درگذشت 1085 هجرى) نسخه‏هاى كتاب‏ 1- نسخه‏اى در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السلام. اين نسخه قديمى است و با خط نسخى زيبا نگاشته شده و توسط امير محمد مازندرانى در تاريخ 1090 هجرى بر علامه مجلسى قرائت شده و ايشان آخر آن را امضا كرده‏اند. تاريخ نگارش اين نسخه نيز در همان سال‏ها است. 2- نسخه‏اى در كتابخانه سيد محمد بغدادى. اين نسخه به شكلى زيبا با خطهاى طلائى خط كشى شده و به خط محمد بن محمود اردكانى است و تاريخ نگارش آن 27 ذى حجه 1078 هجرى قمرى مى‏باشد. در حواشى آن نيز تعليقات محقق سيد محمد عاملى صاحب مدارك الاحكام به چشم مى‏خورد. 3- نسخه خطى زيبايى كه با خطهاى طلايى خط كشى شده و براى يكى از شخصيتها و رجال هند نگاشته شده است. تاريخ نگارش اين نسخه 1072 هجرى است و به خط فردى به نام على رضا نگاشته شده است.