مولف شيخ الطائفه، شيخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از برجستهترين علماى شيعه در قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى). اين كتاب يكى از معتبرترين مجموعههاى روايى شيعه و سومين كتاب از كتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهاى شيعه مىباشد. موضوع كتاب حاضر شامل مجموعه روايات فقهى و احكام شرعى است كه از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام روايت شده است. شيخ طوسى اين كتاب را در شرح و توضيح كتاب«المقنعة» شيخ مفيد، استاد بزرگ خود نگاشته است. ويژگيهاى كتاب كتاب تهذيب الأحكام شامل تمام روايات فروع و احكام شرعى است و براى فقيه و مجتهدى كه بخواهد اجتهاد نمايد اكثر روايات مورد نياز را فراهم آورده است. اين كتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع ميان اخبار به وسيله شاهد و اعتبار و بسيارى از مباحث سودمند ديگر است. انگيزه نگارش شيخ طوسى در مقدمه كتاب تهذيب انگيزه خود را از نگارش اين كتاب اين گونه بيان مىفرمايد: « يكى از دوستانم كه مراعات حق ايشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احاديث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباين، منافات و تضاد ميان آن روايات را بررسى نمايم زيرا خبرى نيست مگر آنكه روايتى بر خلاف آن وارد شده است و حديثى نيست مگر آنكه در برابر آن روايتى كه با آن منافات دارد نيز روايت شده. كار اختلاف روايات به آنجا كشيده كه مخالفان به ما طعنه مىزنند و اين را از بزرگترين عيبهاى مذهب ما به شمار آوردهاند و با اين وسيله مىخواهند مذهب ما را باطل اعلام نمايند. آنها مىگويند مشايخ و بزرگان شما هميشه بر مخالفان خود ايراد مىگرفتند كه شما در دينتان كه با آن خدا را عبادت مىكنيد اختلاف داريد و دچار اختلاف كلمه در فروع دين هستيد و چنين عقيدهاى را خداى دانا و حكيم اجازه نخواهد داد؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بيشتر با هم اختلاف داريد. پس اين اختلاف با وجود آنكه اعتراف مىكنيد كه دلالت بر فساد مىكند دلالت بر فساد مذهب خودتان نيز دارد... در اينجا بود كه تصميم گرفتم درخواست آن دوست عزيز را اجابت كرده و اين كتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روايات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع ميان آنها را بيان كنم و احاديث صحيح و معتبر را از روايات غير معتبر جدا سازم. من در اين كتاب، رساله استادم شيخ مفيد را متن قرار دادهام و در شرح هر بخش از آن به روايات و احاديث وارده و جمع ميان آنها اشاره دارم. در آغاز، شيوه من اشاره به تمام روايات بود اعم از روايات اصحاب و مخالفين ولى بعد ديدم كه در اين صورت نگارش كتاب خيلى به طول خواهد انجاميد لذا فقط به روايات اصحاب اكتفا كردم.» شيوه نگارش شيخ طوسى در اين كتاب: 1- به مباحث اصول عقايد اشارهاى ندارد و فقط به بيان فروع و احكام شرعى يعنى از اول تا آخر فقه و از كتاب طهارت تا كتاب ديات پرداخته است. 2- ترتيب عنوانهاى اين كتاب همان ترتيب عنوانهاى كتاب المقنعه شيخ مفيد است. 3- ادلهاى كه شيخ طوسى در اين كتاب به آنها استدلال مىكند: از قرآن، ظاهر، صريح، فحوا، دليل و يا معناى قرآن است. از روايات، احاديث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است. از اجماع، به اجماع مسلمين و يا اجماع علماى شيعه است و در آخر به روايات مشهور ميان اصحاب نيز اشاره دارد. 4- شيخ طوسى به روايات مخالف اشاره كرده و به وجه جمع يا وجه فساد آنها مانند ضعف سند يا عمل اصحاب به خلاف آن نيز اشاره مىكند. تاريخ نگارش شيخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش اين كتاب كرده است. وى كتاب طهارت و صلات را در زمان حيات استاد خود شيخ مفيد نگاشته است، يعنى تا قبل از 413 هجرى و بقيه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است. شيخ طوسى اين كتاب را قبل از كتاب استبصار نگاشته است. منابع كتاب شيخ طوسى براى نگارش اين كتاب از دو كتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد كه مملو از كتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده بهرهمند بوده است. 1- كتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى كه شامل 80 هزار جلد كتاب بوده است. 2- كتابخانه شاپور كه بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه كرخ بغداد تأسيس شده بود. اين دو كتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين كتابهاى معتبر روايى و نسخههاى اصلى و اوليه، كه به خط مؤلفين آنها نگاشته شده، بوده است. روايات كتاب اين كتاب شامل393 باب و13590 حديث است. سخن آقا بزرگ تهرانى آقا بزرگ تهرانى در كتاب ارزشمند« الذريعه الى تصانيف الشيعه» درباره اين كتاب مىفرمايد:« كتاب تهذيب الأحكام نوشته شيخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است. اين كتاب يكى از كتابهاى چهارگانه و يكى از مجموعههاى روايى قديمى معتبر شيعه اماميه از زمان نگارش تا زمان حاضر است. جزء اول از نسخه اصل آن كه به خط مؤلف آن شيخ طوسى است در اين زمان نيز موجود است». مشيخه در آخر كتاب مشيخه آمده و آن سند شيخ طوسى به كتابهايى است كه از آنها روايت نقل كرده. وى در پايان كتاب مىگويد:« هم اكنون كه به يارى خداوند متعال از نگارش اين كتاب فارغ گشتهام، طرق و اسنادى را كه از طريق آنها اين اصول و كتابهاى روايى را روايت كردهام به صورت مختصر مىآورم تا به اين شكل روايات كتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند». شيخ طوسى سپس به ذكر سند خود به هر يك از روات و يا كتابهاى آنها كه در تهذيب از آنها روايت نقل كرده مىپردازد. شرح مشيخه بر مشيخه كتاب تهذيب شرحهايى نگاشته شده است مانند: 1- شرح علامه سيد هاشم توبلى به نام« تنبيه الأريب و تذكرة اللبيب في إيضاح رجال التهذيب». 2- شرح حضرت آية الله بروجردى به نام« تجريد أسانيد التهذيب». 3- شرح مشيخه تهذيب الأحكام نوشته حجة الاسلام سيد حسن موسوى خرسان. شرحهاى كتاب بر كتاب تهذيب الأحكام شيخ طوسى شرحهاى فراوانى نيز نگاشته شده است كه اينك به برخى از آنها اشاره مىكنيم: 1- شرح سيد محمد، صاحب مدارك( درگذشت 1009 هجرى). 2- شرح قاضى نور الله شهيد در سال 1019 هجرى به نام« تذهيب الأكمام». 3- شرح مولى عبد الله شوشترى( درگذشت 1021 هجرى). 4- شرح شيخ محمد بن حسن بن شهيد ثانى( درگذشت 1030 هجرى). 5- شرح مولى محمد امين استرآبادى( درگذشت 1036 هجرى). 6- شرح عبد اللطيف جامعى شاگرد شيخ بهائى( درگذشت 1050 هجرى). 7- شرح مولى محمد تقى مجلسى اول( درگذشت 1070 هجرى). 8- شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسين شيرازى قمى( درگذشت 1098 هجرى). 9- شرح محقق شيروانى داماد علامه مجلسى( درگذشت 1099 هجرى). 10- شرح علامه مجلسى به نام« ملاذ الأخيار»( درگذشت 1111 هجرى). حاشيه بر كتاب بر اين كتاب حاشيههاى گوناگونى نيز نگاشته شده است مانند: 1- حاشيه قاضى نور الله شوشترى 2- حاشيه وحيد بهبهانى 3- حاشيه آقا جمال الدين خوانسارى 4- حاشيه شيخ حسن صاحب معالم 5- حاشيه ميرزا عبد الله افندى صاحب رياض 6- حاشيه علامه مجلسى 7- حاشيه سيد ميرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف 8- حاشيه شيخ محمد سبط شهيد ثانى 9- حاشيه شيخ محمد على بلاغى 10- حاشيه سيد نجم الدين جزائرى فهرست بر اين كتاب فهرستهاى گوناگونى نگاشته شده است مانند: فهرست تهذيب الأحكام نوشته محمد جعفر از علماى قرن يازدهم هجرى. فهرست تهذيب الأحكام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى. ترجمه كتاب تهذيب الأحكام توسط محمد يوسف بن محمد ابراهيم گوركانى به فارسى ترجمه شده است. نسخههاى خطى 1- نسخهاى در كتابخانه حضرت آية الله علامه سيد محمد صادق صدر. اين نسخه به خط اشرف بن محمد قاسم شيرازى و تاريخ نگارش آن 1077 هجرى است. آخر اين نسخه مزين به خط پدر شيخ بهائى و شهيد ثانى مىباشد. اين نسخه با چند واسطه از روى نسخهاى به خط مؤلف نگاشته شده است. 2- نسخهاى زيبا و تذهيب كارى شده به خط شكر الله بن محمد حسينى كه تاريخ نگارش آن 1078 هجرى است. 3- نسخهاى در كتابخانه آية الله سيد محمد بغدادى. تاريخ نگارش اين نسخه 1074 هجرى و به خط قاسم على بن حسين على برارقى سبزوارى است.
تحتوي مصادر حديث الشيعة على كمٍّ كبير بل هائل من تراث أئمة أهل البيت (عليهم السلام) وما رُوي عنهم، ولكنّ نعلم أن رواياتهم وأخبارهم ليست منحصرة في مصادر الشيعة فقط، والباحث في تراثهم (عليهم السلام) يجد في ثنايا مصادر التراث الإسلامي القديمة بمختلف مواضيعها، كالفقه والحديث والسيرة والتاريخ، مرويات كثيرة أخرى عن أئمة أهل البيت (عليهم السلام).
این تحقیق به بررسی و بازسازی نقش عبدالرحمن بن ملجم مرادی و عوامل اثرگذار در مسئله شهادت امام علی (ع) می پردازد و نقش فرهنگ قومی، نظام اجتماعی و طبقات اثرگذار را در شکلگیری و جهتدهی تحولات تاریخ صدر اسلام برجسته می سازد. بر اساس تحقیق روشن می گردد؛ مخالفان امام علی (ع) ائتلاف کرده و در مسئله توطئه و ترور آن حضرت وفاق داشتند. ظهور خوارج و تعامل آنها با این گروه فرصتی را فراهم آورد تا جبهه مخالفان قوت بیشتری بگیرد و ترور آن حضرت توسط ابن ملجم صورت بگیرد. او در انجام این امر مصمم و آگاهانه عمل کرد. ابن ملجم شخصیتی برخاسته از نظام قبیله ای، فرهنگ بدوی و کج اندیشی دینی بود. مواضع و عملکرد او و جریان ائتلافی در مسئله شهادت امام علی (ع) در راستای این تفکر قرار داشت. در پژوهشهای انجام شده تنها برخی روایتهای تاریخی مرتبط با ابن ملجم بررسی شده و خالی از تحلیل انتقادی یا ارزیابی سندی و محتوایی است. هم چنین در این تحقیقات متغیرهای اثرگذار در مسئله شهادت امام علی (ع) مورد غفلت واقع شده و آن را ناشی از خشونت و تزلزل اخلاقی و اجتماعی ابن ملجم و گرایشهای افراطی وی می دانند. در این جستار روش تحقیق تاریخی است و با مراجعه به منابع، روایتهای موجود درباره نقش ابن ملجم در مسئله شهادت امام علی (ع) و عوامل و متغیرهای موثر در این زمینه صورت بندی، مستند سازی، تبیین، ارزیابی و تحلیل انتقادی می گردد.