کتابخانه مجازی ادبیات

در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاه‌های کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازده‌‌امامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاه‌ها و بیان کاستی‌ها و اشتباهات کمترشناخته‌شدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازده‌امامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در این‌باره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شده‌‌اند؛ چنان‌که هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیده‌اند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاه‌هایی ناهمگون و گاه متناقض داشته‌اند. افزون بر این، کلبرگ به هم‌پایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیم‌ها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخه‌های کهن یک روایت» و «بی‌دقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.

إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب‏ معرفى اجمالى: « إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب»، نوشته على بن زين‏العابدين حائرى يزدى، تحليلى روايى و حديثى درباره اثبات وجود مقدس امام زمان حضرت مهدى( عج) و نيز پاسخ به شبهات منكران وجود حضرت است. ساختار و گزارش محتوا كتاب در دو جلد و شامل ده فصل( غصن) مى‏باشد. نويسنده برپايه آيات قرآن كريم و احاديث و نيز اقوال علماى شيعه و اهل سنت، عموم مسائل مربوط به مهدويت را مورد بحث و بررسى قرار داده و وجود حضرت و نيز ظهور ايشان را امرى حتمى و يقينى دانسته است. وى به اين منظور نخست آن دسته از آياتى را كه ائمه اهل بيت عليهم السلام بر وجود امام مهدى( عج)، اوصاف، حالات و چگونگى ظهورش تطبيق داده‏اند، آورده است و آن‏گاه به نقل و شرح احاديث و اخبارى پرداخته كه از طريق شيعه و اهل سنت درباره ويژگى‏هاى امام مهدى( عج) و علائم و نشانه‏هاى آخر الزمان روايت شده است. از ديدگاه نويسنده زمين هيچ‏گاه از حجت خدا خالى نمى‏شود و امامت منصبى است خدايى و مشروط به بلوغ و تكليف نيست. او همچنين بر اين باور است كه خداوند در قرآن و نيز در كتاب‏هاى آسمانى پيشين از ظهور مهدى( عج) خبر داده و به دنبال آن رسول خدا( ص) و ائمه هم آن را پيشگويى كرده و از آن خبر داده‏اند. به باور وى، بنا به دلايل نقلى فراوان، امام مهدى( ع) متولد شده و هم اكنون در حال حيات است و بر اعمال و رفتار مردم و شيعيانش نظارت دارد. وى مشاهده امام مهدى( عج) در دوره غيبت كبرى را دليل اين ادعا دانسته و آن را با نقل رواياتى از اهل سنت مورد تأييد قرار داده است. آخرين فصل كتاب به بيان علائم عصر ظهور اختصاص يافته و در آن آيات و احاديث مربوط به اين موضوع مورد بررسى قرار گرفته است. نسخه ‏شناسى: نسخه خطى از اين كتاب به خط مؤلف كه در سال 1326 ق كتابت شده موجود است. اين كتاب در سال 1404 ق توسط« موسسه الأعلمى للمطبوعات» بيروت منتشر شد. نسخه حاضر در برنامه با تحقيق علامه سيد على عاشور در قطع وزيرى با جلد گالينگور در دو جلد( جلد اول 440 صفحه و جلد دوم 320 صفحه) براى بار نخست در سال 1422 ه. ق/ 2002 م با شكلى جديد توسط« مؤسسة الأعلمى للمطبوعات» بيروت، منتشر شده است. منبع: 1- فهرس التراث، ج 2، ص 269. 2- مقدمه محقق.