کتابخانه مجازی ادبیات

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.

از جمله آثار علمى مفصلى كه در موضوع مهدويت تاليف شده، مجموعه‏اى چهار جلدى است كه توسط مرحوم شهيد آية الله سيد محمد صدر با عناوين زير نوشته شده است: جلد اول تاريخ الغيبة الصغرى، جلد دوم تاريخ الغيبة الكبرى، جلد سوم تاريخ ما بعد الظهور و جلد چهارم اليوم الموعود. همانگونه كه از نامهاى اين چهار جلد بر مى آيد هر كدام به موضوعى خاص پرداخته و مجموعه آن را موسوعة الامام المهدى نام گذاشته ولى بر روى جلد كتاب عناوين اختصاصى هر كدام آمده است. گفته مى‏شود بخشى از اين مجموعه دست نويس است و هنوز منتشر نشده است. محتوا در جلد اول پس از بيان زندگى امامين عسكريين( ع) به اوضاع معاصر ولادت و غيبت صغرى اشاره شده است. بخشى مباحث نيز به سفراى اربعه و چگونگى ارتباط امام عصر با شيعيان اختصاص دارد. جلد دوم به موضوع غيبت و علل آن، ملاقاتها و توقيعات امام، تاريخ انسانيت در اين عصر و بخشى به نشانه‏هاى ظهور پرداخته است. جلد سوم درباره چگونگى ظهور مهدى و غلبه او بر جهان و جلد چهارم در باره اوضاع عصر حكومت آن حضرت سخن مى‏گويد. تاريخ الغيبة الصغرى با مقدمه‏اى مبسوط از شهيد سيد محمدباقر صدر كه استاد مؤلف بوده، شروع مى‏شود. وى از شاگرد خود و كتاب موسوعه‏اش تجليل كرده و آن را كارى بى‏نظير مى‏داند. اين مقدمه بعدها به صورت مستقل به چاپ رسيده است. مؤلف نيز در مقدمه خود به نقاط ضعف تاريخنگارى اسلامى و شيعى اشاره كرده و از آن جمله عدم توجه به تاريخ رويدادهاى معاصر ائمه مى‏داند. كتاب‏«تاريخ الغيبة الصغرى» توسط آقاى محمد امامى شيرازى ترجمه شده و با نام‏«پژوهشى در زندگى امام مهدى و نگرش به تاريخ غيبت صغرى» منتشر شده است. مؤلف در بخش نشانه‏هاى ظهور با نگاهى نو ضمن بيان تفاوت ميان شرايط و نشانه‏ها، به اين موضوع پرداخته است. مرحوم صدر در كتاب چهارم، اعتقاد به روز موعود و درخشان بودن آينده بشريت را از دو ديدگاه مادى و دينى بررسى كرده است. وى پس از بيان مقدمه‏اى به بيان ماديت تاريخى و مباحثى فلسفى در اين باره مى‏پردازد. منابع مؤلف فراوان است و به صورت گسترده از كتب شيعه و اهل سنت اعم از تاريخ و حديث و رجال و... بهره برده است. به رغم آنكه كتاب موسوعه و مجلدات چهارگانه آن جايگاه خاصى در بيان آثار مهدوى دارد و مؤلف آن كه از علماى شيعه اماميه است، مباحث جديدى را طرح كرده و به تفصيل در باره هر موضوع بحث و بررسى كرده است همچنين با روايات و اخبار گوناگون به گونه‏اى عالمانه برخورد مى‏كند كه كمتر اينگونه به آن پرداخته شده است، ليكن متأسفانه فصل بندى و تنظيم ابواب داخلى كتاب‏ها و همچنين بيان و قلم مؤلف قدرى خسته كننده است. تقسيمات خاص مؤلف و گاه تفصيل مباحث و عدم عناوين منظم به گونه‏اى كه مباحث را كاملاً براى خواننده هضم كند، نيست. اين مجموعه( جز قسمت چهارم) به فارسى ترجمه شده است.

از جمله آثار علمى مفصلى كه در موضوع مهدويت تاليف شده، مجموعه‏اى چهار جلدى است كه توسط مرحوم شهيد آية الله سيد محمد صدر با عناوين زير نوشته شده است: جلد اول تاريخ الغيبة الصغرى، جلد دوم تاريخ الغيبة الكبرى، جلد سوم تاريخ ما بعد الظهور و جلد چهارم اليوم الموعود. همانگونه كه از نامهاى اين چهار جلد بر مى آيد هر كدام به موضوعى خاص پرداخته و مجموعه آن را موسوعة الامام المهدى نام گذاشته ولى بر روى جلد كتاب عناوين اختصاصى هر كدام آمده است. گفته مى‏شود بخشى از اين مجموعه دست نويس است و هنوز منتشر نشده است. محتوا در جلد اول پس از بيان زندگى امامين عسكريين( ع) به اوضاع معاصر ولادت و غيبت صغرى اشاره شده است. بخشى مباحث نيز به سفراى اربعه و چگونگى ارتباط امام عصر با شيعيان اختصاص دارد. جلد دوم به موضوع غيبت و علل آن، ملاقاتها و توقيعات امام، تاريخ انسانيت در اين عصر و بخشى به نشانه‏هاى ظهور پرداخته است. جلد سوم درباره چگونگى ظهور مهدى و غلبه او بر جهان و جلد چهارم در باره اوضاع عصر حكومت آن حضرت سخن مى‏گويد. تاريخ الغيبة الصغرى با مقدمه‏اى مبسوط از شهيد سيد محمدباقر صدر كه استاد مؤلف بوده، شروع مى‏شود. وى از شاگرد خود و كتاب موسوعه‏اش تجليل كرده و آن را كارى بى‏نظير مى‏داند. اين مقدمه بعدها به صورت مستقل به چاپ رسيده است. مؤلف نيز در مقدمه خود به نقاط ضعف تاريخنگارى اسلامى و شيعى اشاره كرده و از آن جمله عدم توجه به تاريخ رويدادهاى معاصر ائمه مى‏داند. كتاب‏«تاريخ الغيبة الصغرى» توسط آقاى محمد امامى شيرازى ترجمه شده و با نام‏«پژوهشى در زندگى امام مهدى و نگرش به تاريخ غيبت صغرى» منتشر شده است. مؤلف در بخش نشانه‏هاى ظهور با نگاهى نو ضمن بيان تفاوت ميان شرايط و نشانه‏ها، به اين موضوع پرداخته است. مرحوم صدر در كتاب چهارم، اعتقاد به روز موعود و درخشان بودن آينده بشريت را از دو ديدگاه مادى و دينى بررسى كرده است. وى پس از بيان مقدمه‏اى به بيان ماديت تاريخى و مباحثى فلسفى در اين باره مى‏پردازد. منابع مؤلف فراوان است و به صورت گسترده از كتب شيعه و اهل سنت اعم از تاريخ و حديث و رجال و... بهره برده است. به رغم آنكه كتاب موسوعه و مجلدات چهارگانه آن جايگاه خاصى در بيان آثار مهدوى دارد و مؤلف آن كه از علماى شيعه اماميه است، مباحث جديدى را طرح كرده و به تفصيل در باره هر موضوع بحث و بررسى كرده است همچنين با روايات و اخبار گوناگون به گونه‏اى عالمانه برخورد مى‏كند كه كمتر اينگونه به آن پرداخته شده است، ليكن متأسفانه فصل بندى و تنظيم ابواب داخلى كتاب‏ها و همچنين بيان و قلم مؤلف قدرى خسته كننده است. تقسيمات خاص مؤلف و گاه تفصيل مباحث و عدم عناوين منظم به گونه‏اى كه مباحث را كاملاً براى خواننده هضم كند، نيست. اين مجموعه( جز قسمت چهارم) به فارسى ترجمه شده است.