کتابخانه مجازی ادبیات

چگونگی ورود و سپس اقامت علی بن موسی الرضا در مرو، پایتخت خلافت اسلامی در دوران خلافت مأمون عباسی، موجب طرح فرضیه‌های مختلف به‌ویژه با محوریت برخی شخصیت‌های مهم آن دوران است. فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین در جریان ولایت‌عهدی و دیگر موضوع‌های مهم مرتبط با امام، گاه با تحلیل‌های متفاوت و حتی متضاد مواجه شده است. چنین به نظر می‌رسد برای دست‌یابی به درکی جامع و منطقی از مسائل مربوط به آن حضرت با مأمون و دربارش، ضرورت دارد افکار و اقدامات ذوالریاستین در مورد امام به دقت بررسی گردد. این پژوهش تلاش دارد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش پژوهش تاریخی، نقش این وزیر مقتدر را در چگونگی رابطه مأمون با امام رضا بررسی کند. یافته‌های پژوهش، گویای نفوذ فوق‌العاده ذوالریاستین بر مأمون است، با این حال وی در ارتباط با امام بیش‌تر متأثر از مأمون بود و کوشید با نزدیک ساختن افکار و تصمیم‌گیری خود به خلیفه، موقعیت خودش را تحکیم نماید. فضل با وجود داشتن اقتدار، نتوانست بر آن حضرت تسلط یابد، در عین حال شواهد متقنی نیز بر ارادت او نسبت به امام وجود ندارد.

بررسی کنش‌های رخ ‌داده در برخی دوره‌های تاریخی به دلیل حساسیت آن دوره و جایگاه ویژه کنش‌گران دارای اهمیت است؛ زیرا می‌تواند الگوی مفیدی برای فهم رویدادها و ژرفا یافتن درک عمومی باشد. در این مقاله، کنش‌های متظاهرانه مامون در مواجهه با امام ‌رضا (ع) در دوران خلافت با استفاده از ظرفیت‌های تحلیل ‌گفتمان لاکلا و موفه با تاکید بر دو مفهوم اصلی زنجیره هم‌ارزی و حاشیه‌رانی تبیین می‌شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، مامون در دوره‌های مختلف به تناسب موقعیت از راهکارهای هم‌ارزی مانند تظاهر به تشیع، دعوت امام (ع) به مرو، پیشنهاد ولایت‌عهدی، باورداشت آخرالزمانی، به‌کارگیری نمادهای شیعی و تطمیع استفاده کرده است. هم‌چنین، راهکارهای حاشیه‌رانی مانند مهندسی روابط اجتماعی، کتمان فضایل، تضعیف جایگاه اجتماعی، تضعیف جایگاه علمی، ترور شخصیت، حصر ارتباطی، زندان، حصر خانگی، حذف فیزیکی و شهادت بهره گرفته است. روش مواجهه مامون با امام (ع) را می‌توان به سه دوران بحرانی ابتدای حکومت، تثبیت حکومت و حصر فرهنگی- ارتباطی امام (ع) تقسیم کرد. با این حال، به‌صورت دقیق نمی‌توان هرکدام از راهکارها را به یک دوره خاص نسبت داد، اما مامون در دوره‌های اول و دوم بیشتر از زنجیره هم‌ارزی استفاده کرده است و هر‌چه به دوره سوم نزدیک می‌شویم، استفاده از مکانیسم حاشیه‌رانی بیشتر ‌گردیده است. هم‌چنین، گاهی به‌صورت توامان از سازوکارهای برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی استفاده شده است.

مسجد جامع یزد یکی از مساجد عظیم و مهم سبک آذری در ایران است. از خصوصیات این بنا می‌توان به سردر رفیع، مناره‌های بلند، کاشی‌کاری زیبا، گنبد مسجد و... اشاره کرد. به‌کارگیری نقوش در قالب گچ‌بری، کاشی‌کاری و طرح‌های زیبا حائز اهمیت و درخور تفسیر است. تلفیق نقوش هندسی با نقوش اسلیمی در تزیینات کاشی‌کاری مسجد به نحوی است که در نگاه اول نمی‌توان به‌راحتی بین آن‌ها تمایزی قائل شد. هدف از این مقاله، مطالعه نقوشی است که جنبه نمادین آن‌ها به نحوی در بردارنده تفکرات مذهب شیعه می‌باشد. روش تحقیق توصیفی‌ـ‌تحلیلی است و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای انجام شده است. بنابر یافته‌های تحقیق نقوش نمادین موجود در مسجد جامع یزد شامل انواع مختلف شمسه، ستاره، محرابی و... است. این نقوش بدین لحاظ حائز اهمیت است که علی‌رغم استقرار حکومت مرکزی سنی‌مذهب طی ادوار ایلخانی و تیموری نمایانگر تفکرات شیعی است.

كتاب« التوحيد» به زبان عربى، از شيخ صدوق، ابو جعفر، محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى( 305- 381 ق)، از چهره‏ هاى برجسته فقها و روات شيعه در قرن چهارم هجرى است. اين كتاب، مشهور به« توحيد صدوق» يا« توحيد ابن بابويه» است. موضوع كتاب، روايات حضرت رسول خدا( ص) و ائمه معصومين( ع)، پيرامون توحيد و شناخت ذات و صفات و اسما و افعال خداوند متعال و ديگر مباحث مهم كلامى است. اين كتاب، در شناخت خداوند متعال و معرفى ديدگاه شيعه درباره مباحث توحيد، كتابى ارزش‏مند است و پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار داشته و از معتبرترين اصول روايى شيعه به شمار مى‏ آيد و روايات آن نيز در بسيارى از مجموعه‏ هاى روايى شيعه، مانند بحار الانوار آمده و به آنها استناد شده است. شيخ صدوق، در باره انگيزه نگارش اين كتاب مى‏ گويد:« امرى كه موجب گشت تا اين كتاب را به رشته تحرير درآورم، اين بود كه ديدم برخى از مخالفين به علماى شيعه نسبت تشبيه و جبر مى‏دهند. دليل آن هم رواياتى بود كه در كتاب‏هاى شيعه ديده بودند و با ناآگاهى از معانى و تفسير آنها، معنايى غلط براى آن بيان مى‏كردند و با اين كار چهره مذهب ما را در برابر مردم زشت و ناپسند نشان مى‏دادند. من هم با قصد قربت به درگاه الهى، اقدام به نگارش اين كتاب در توحيد و نفى تشبيه و جبر نمودم.» ساختار اين كتاب، شامل 583 حديث است كه در 67 باب توسط مؤلف تنظيم شده‏اند. گزارش محتوا توحيد صدوق، شامل رواياتى است از اهل بيت عصمت و طهارت درباره توحيد و مباحث مربوط به آن، مانند: پاداش يكتاپرستان و عرفا، يكتاپرستى و نفى تشبيه، معناى واحد، توحيد و موحد، معناى‏«قُل هوَ اللّه أحَد»،اثبات جسم و صورت نداشتن خداوند، روايات در باره ديدن خداوند، قدرت، صفات ذات و صفات افعال، تفسير«كل شي‏ء هالك إلا وجهه»،تفسير«و الأرض جميعا قبضته»،نفى زمان و مكان و حركت از خداوند متعال، اسماء الله، اثبات حدوث عالم و مباحث مفيد و مهم فراوان ديگر. وضعيت كتاب‏ شرح‏هاى متعددى بر اين كتاب نگاشته شده، مانند: 1. شرح حكيم عارف، قاضى محمد سعيد قمى، شاگرد فيض كاشانى كه در سال 1099، به رشته تحرير درآمده است. 2. شرح امير محمد على نائب الصدارة كه آن را در شهر مقدس قم نوشته است. 3. شرح فارسى مولى محمد باقر سبزوارى، درگذشته به سال 1090 ق. نسخه ‏شناسى‏ 1. نسخه‏اى به خط اسماعيل بن شيخ ابراهيم كه تاريخ نگارش آن 1073 ق، است. 2. نسخه‏ اى در كتاب‏خانه حضرت امام امير المؤمنين، على( ع)، در نجف اشرف، به خط موسى حسين مدرس كه تاريخ نگارش آن، 1083 ق، مى‏باشد. 3. نسخه تصحيح شده‏ اى كه نگارش قرن 11 ق، است و بر آن حواشى مختصر و مطالبى به خط محدث نورى ديده مى‏شود.