مکتب نگارگري بغداد، از ابتداي حکومت خلفاي عباسي به عنوان يکي از قديمي ترين مکاتب نگارگري اسلامي به مصور سازي کتبي با موضوع هاي علمي و فني پرداخته است، چرا که در ابتدا به جهت منع مذهبي تصويرنگاري در اين دوره، هنرمندان از ترسيم تصاوير انساني خودداري مي کردند. اين مکتب در دوره هاي بعد از شهر بغداد تحت حاکميت سلسله هاي مختليي چون آل جلاير، صفوي و عثماني قرار گرفت، شکل، سمت و سويي ديگر پيدا کرد. در دوران آل جلاير و حکومت عثماني، هنرمندان به ترتيب به مصور کردن نسخه هاي ادبي، همچون ديوان خواجوي کرماني و سلطان احمد جلاير و در زمان حاکميت عثماني به مصورسازي و نسخه هاي عرفاني مذهبي روي آوردند. در مکتب بغداد عثماني شاهد مصورسازي کتبي با مضامين شيعي تحت تاثير افکار و انديشه هاي هنري هنرمندان و حاميان شيعي مذهب صفويان هستيم که در آن ها داستان ها و مضاميني از زندگي پيامبر (ص)، حضرت علي (ع) و اهل بيت (ع) تصوير شده است. اين مقاله سعي دارد با توجه به روند و سير تحول نسخ مصور مکتب بغداد، نگاره هايي از نسخه هاي مذهبي سير النبي، حديقه الشهدا، نفحات الانس، مقتل آل الرسول و ثواقب مناقب را در زمان حاکميت عثماني را برري کند.
روششناسي و بسترشناسي يک نظريه، از مهمترين مسائلي است که نقش مهمي در تحليل و شناخت چرايي صدور آن نظريه دارد. متکلمان شيعي مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجري، از بزرگترين متکلمان اماميه در طول تاريخ بهشمار ميآيند. با اين حال، روايات امامان معصوم عليه السلام، که از منابع اصيل تفکر ديني بهشمار ميآيند، حضور کمرنگي در کتابهاي کلامي ايشان دارند. هدف از نگارش اين مقاله، ابتدا روششناسي فکري اين متکلمان، و سپس تحليل چرايي تکيۀ فراوان ايشان بر عقل در براهين و نظريات کلامي مربوط به مسئلۀ امامت با توجه به بستر فرهنگي شهر بغداد در آن دوران است. بر اساس مهمترين يافتههاي اين نوشتار، نگاه سختگيرانۀ متکلمان بغداد به احاديث و نيز تنوع مکاتب گوناگون کلامي و نيز تعصبات مذهبي و درگيريهاي شديد فرقهاي در بغداد، از مهمترين عواملي است که مانع از استفادۀ لازم متکلمان شيعي از روايات در آن دوران شده است.
این پژوهش جریان اعتزالگرای امامیه در بغداد را از سالهای آغازین شکلگیری این جریان در حدود نیمه سده سوم هجری تا پیش از ظهور شیخ مفید در اوایل سده چهارم، میکاود. غایت نهایی این پژوهش، روشنساختن زوایای پنهان بخشی از تاریخ اندیشه امامیه و نشاندادن تطور کلام امامیه، پیش از شکلگیری مدرسه کلامی بغداد با محوریت شیخ مفید است. در این پژوهش این پرسش اساسی که آیا امامیه بغداد تحت تأثیر آرا و عقاید معتزله قرار داشته است، با این فرضیه دنبال میشود که اندیشه اعتزالی در رویکرد فکری امامیان بغداد مؤثر بوده است. به نظر میرسد برخی از امامیان بغداد در نیمه دوم سده سوم هجری به تعالیم اعتزالی توجه نشان دادند. اما گرایش اعتزالی در میان توده امامیه بغداد فراگیر نبوده است. از اینرو با حضور حدیثگرایان قمی در بغداد، اعتزالگرایان امامی آن شهر تا پیش از ظهور شیخ مفید به حاشیه رفته و منزوی بودند.
ادبيات غني در طول تاريخ، سرشاز از مضامين حماسي، اسطوره هاي ديني و آييني بوده، بزرگ ترين و برجسته ترين اين آثار، حماسه شاهنامه فردوسي است که در دوره هاي مختلف، دست مايه بسياري از شاعران و اديبان ايراني قرار گرفت، تا با الهام از شيوه و سبک شاهنامه، منظومه هايي حماسي با مضامين ملي و مذهبي به ثبت برسانند. از جمله اين منظومه ها، حماسه هاي ديني، مذهبي و شيعي است که با ورود آيين اسلام به ايران و علاقه بسيار مردم اين سرزمين به پيامبر (ص) و ائمه (ع) و ارتباط معنوي آن ها با اهل بيت، رونق يافت و در دوره هاي مختلف، در به تصوير کشيدن شجاعت، دلاوري و مظلوميت اهل بيت (ع) مورد توجه شاعران قرار گرفت. نمونه هاي بسياري با نام «حمله حيدري» در سده هاي هفدهم- نوزدهم/ يازدهم- سيزدهم سروده شده و مبنا و اساسي براي پرده خوانان و نقالان مجالس مذهبي بوده است. يکي از برجسته ترين نمونه ها «حمله حيدري» نوشته ملابمانعلي راجي کرماني است، که در دوره قاجاريه سروده شده و متاثر از شاهنامه فردوسي طوسي است. داستان هاي اين منظومه شامل سيره پيامبر (ص)، زندگي و رشادت هاي اميرالمومنين (ع) و واقع کربلا است.اهداف اين مقاله شامل: 1- شناسايي جايگاه و مرتبه امير مومنان علي (ع) در منظومه حمله حيدري.2- شناخت شباهت ها و تفاوت هاي نگاره هاي نسخه هاي مصور حمله حيدري قاجاري از نظر شيوه و محتوا.براي رسيدن به اهداف فوق سوالاتي مطرح شده است،1- حماسه حمله حيدري داراي چه مضامين داستاني است؟2- حضرت علي (ع) چه مرتبه و جايگاهي در نسخه خطي حمله حيدري دارند؟