کتابخانه مجازی ادبیات

«دیه» و «خسارات تنبیهی» دو نهاد حقوقی با دو خاستگاه متفاوت هستند که برای دو موضوع متفاوت در نظر گرفته شده‌اند، ولی وجود پاره‎ای از شباهت‎های مبنایی بررسی تطبیقی این دو نهاد را ضرورت می‎بخشد. این دو نهاد هم گوشه چشمی به اهداف نظام مسؤولیّت مدنی دارند و هم کارکردهای یک مجازات را تعقیب می‌کنند. از این‎رو ماهیّت حقوقی هر دو نهاد، در نظام‌های حقوقی که آن‌ها را در بطن خود پرورده‌اند، هماره مورد پرسش بوده است. نوشتۀ حاضر می‌کوشد با تبیین ماهیّت حقوقی این دو نهاد، به بررسی شباهت‌های مبنایی آن‌ها بپردازد.

یکی از موضوعات مطروحه در فقه اسلامی و حقوق موضوعه کشورها اجتماع دو یا چند عامل در ورود خسارت است. این بحث در فقه اسلام تحت عنوان تزاحم موجبات ضمان مطرح شده و تحت این عنوان از اجتماع سبب و مباشر و اجتماع اسباب سخن به میان می آید. منظور از مباشر عامل مستقیم ورود خسارت و منظور از سبب عاملی است که بصورت غیرمستقیم در تلف مال نقش ایفا می نماید. در مورد اجتماع سبب و مباشر در فقه امامیه، قاعده کلی، ضمان مباشر است. در تحلیل مسئولیت مباشر به عنوان قاعده باید گفت مباشر عامل نزدیک و بی واسطه ورود ضرر است و تا قبل از اقدام مباشر، همه چیز در حالت طبیعی و عادی قرار دارد. اما مباشر به عنوان آخرین علت مؤثرترین عامل در ورود خسارت محسوب می گردد. بنابراین اگر کسی چاهی را در معبر عمومی حفر نماید و دیگری عابری را در چاه اندازد، در این مورد شخصی که عابر را در چاه انداخته به عنوان مباشر مسئولیت دارد. اما در موردی که سبب اقوی از مباشر باشد مانند فرضی که مباشر در اثر اکراه دیگری ناگزیر از تلف مال کسی گردد اکراه کننده به عنوان سبب اقوی ضامن است. در مورد تساوی نقش سبب و مباشر در ورود خسارت نیز بین فقها اختلاف نظر وجود داشته، برخی از علماء مباشر را مسئول دانسته اند، لیکن برخی دیگر از علمای فقه و حقوق حکم به مسئولیت مشترک سبب و مباشر داده اند. در حقوق موضوعه ایران ماده 332 قانون مدنی و ماده 363 قانون مجازات اسلامی به تاسی از قول فقهای امامیه حکم اجتماع سبب و مباشر را بیان نموده است