کتابخانه مجازی ادبیات

با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلح‌محورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کم‌تر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهن‌ترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این ‌اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخی‌ای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهره‌گیری از آن‌ها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلح‌محور صحه ‌گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفاف‌سازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنه‌انگیزان، با رویکردی صلح‌طلب کوشیدند تا از منتهی‌ شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همان‌طورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دین‌محور با بازماندگان، عدم‌مماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکم‌ران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.

صحابه‌نگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمین‌های اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابه‌نگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا می‌پنداشتند. اما صحابه‌نگاری‌هایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحت‌تأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکل‌های مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابه‌نگاران در پی حل، پاسخ‌گویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیه‌رانی گفتمان‌های نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش ‌روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سده‌های نخست هجری می‌پردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجسته‌سازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیند‌ها و ایدئولوژی‌ها حرکت نماید.

ائمه شیعه به تناسب حال و مقام از راه های متعددی چون خطبه خوانی، حلقه های وعظ و نامه نگاری به انتقال مفاهیم و آموزه های اسلامی می پرداختند. تا عصر امام کاظم (ع) امکان ارتباط مستقیم و بی واسطه امامان با شیعیان تا حدی وجود داشت؛ اما با افزایش فشارهای سیاسی دستگاه خلافت بر شیعیان و به سبب پراکندگی پیروان ائمه در مناطق مختلف ارتباط حضوری و گفت وگوی شفاهی شیعیان با امامان جای خود را به مکاتبات و نامه نگاری داد. تقریبا از عصر امام کاظم (ع) به بعد نامه- نگاری به یکی اصلی ترین شیوه انتقال مفاهیم و آموزه های دینی تبدیل شد. سوال اصلی پژوهش این است که نامههای ائمه خطاب به شیعیان از دوره امام کاظم (ع) تا آغاز غیبت کبری، از چه ویژگی های محتوایی، ساختاری و ادبی برخوردار بوده است؟ تامل در این متون، که در آستانه عصر غیبت صغری تنها ابزار مکتوب امامان برای حفظ ارتباطشان با شیعیان بوده، نشان میدهد که آنان از هرحیث جانب احتیاط را رعایت میکردند تا آسیبی به مخاطبان نرسد و از همی نرو استفاده از آرایه هایی چون استعاره و کنایه در این نوشته ها معمول بوده است. به لحاظ مضمون نیز این نامه ها حاوی آموزه های اصیل اسلامی، خاصه مفاهیمی چون امامت عامه و امامان، غیبت امام، احکام شرعی و نکوهش غالیان بوده است.