کتابخانه مجازی ادبیات

نهضت دینی صفویه که توانست با تأسیس حکومت و رسمیت بخشیدن به تشیع به ‌عنوان مذهب رسمی، خدمات بی‌نظیری به اسلام شیعی در ایران بنماید، زمینه‌ساز استقرار و قدرت یافتن و کسب موقعیت اجتماعی تدریجی فقهای شیعه در ایران شد. با توجه به پیشینه تصوف صفویه، این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که از منظر کارکرد مشروعیت دینی، فقهای شیعه چه جایگاهی در تعامل با دولت داشتند و قدرت و میزان نفوذ آنها در عرصه اجتماعی، به‌ویژه برای ترویج و اجرای احکام اسلامی چه میزان بوده است؟ یافته‌های پژوهش، حکایت از آن دارد که مشروعیت دینی دولت صفویه، تنها برآمده از فقهای شیعه نبود و صفویان، اقتدار دینی خود را از منابع گوناگون، از جمله حمایت جریان تصوف و برخی عناوین قدرت‌آفرین مانند سیادت و نیابت امام(ع) به دست آورده بودند. برخی شاهان صفوی، جایگاه ویژه‌ای برای فقهای شیعه قائل بودند و در دستگاه دیوانی نیز مناصب رسمی متعددی به آنها تعلق داشت؛ اما در عمل، قدرت واقعی و نفوذ اجتماعی شاه، قابل ‌مقایسه با هیچ صاحب‌منصب دیگری نبود و تمایلات شخصی شاه، بر مقدرات کشور حاکم بود. تنها در اواخر دوره صفویه بود که قوام ‌یافتن نهاد دینی قدرتمند و شکل‌گیری منصب ملاباشی، بر اقتدار فقها افزود.

شاه‌اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه مذهب تشیع را در ایران رسمیت بخشید. این کار ابتدا در شهرها با قدرت نظامی اعلام می‌شد، اما صفویان دریافتند که برای تثبیت این مذهب در تاروپود جامعه و نهادینه‌سازی آن، به اقدامات گسترده فرهنگی و تشکیلاتی نیاز است. دوره پنجاه‌ساله سلطنت شاه‌تهماسب اول (930ـ984ق.)، فرزند و جانشین شاه‌اسماعیل، فرصت مناسبی را فراهم آورد تا وی با حضور عالمان مهاجر که از مناطق عربی جبل‌عامل لبنان و بحرین به ایران آمده بودند، تلاش گسترده‌ای را برای شیعی‌سازی جامعه و تثبیت موقعیت این مذهب به‌کار بندد. این اقدامات، هم در سطح دینی‌سازی حکومت و کارگزاران آن صورت می‌گرفت و هم در شیعی‌سازی جامعه و رعایت مظاهر شرع در میان مردم به‌کار بسته می‌شد. فعالیت‌های فرهنگی، وجه غالب این اقدامات بود که فقها و علمای شیعه محوریت آن را به عهده داشتند. در این مقاله، اقدامات گوناگون شاه‌تهماسب اول در ترویج تشیع و نهادینه‌سازی آن در جامعه بررسی و تحلیل شده است. یافته پژوهش، نشان می‌دهد که در عصر او، از همه ظرفیت‌های موجود تبلیغی و ترویجی نظیر رهبران مذهبی، نمادها، زیارتگاه‌ها، شعائر، شخصیت‌ها، مراسم و سنت‌ها، نهادهای آموزشی و دینی، متون و معارف، در جهت تثبیت، نهادینه‌سازی و گسترش مذهب تشیع در جامعه ایران بهره گرفته شده است.