وجوهات شرعيه، از اساسىترين منابع مالى امامان به شمار مى رود كه در عصر امام كاظم (ع)، به دليل گسترش سرزمين خلافت و گرويدن عده زيادى به تشيع، و تشكيل سازمان وكالت توسط ايشان، وجوهات از سراسر سرزمينهاى شيعهنشين توسط وكلا و يا مستقيماً نزد امام فرستاده مىشد. نيشابور از جمله شهرهاى مهم ايران بود كه در آن زمان، عدهاى از بزرگان اين شهر با گسيل نمايندهاى، به پرداخت وجوهات به امام و گرفتن پاسخ چندين سؤال فقهى خود برآمدند. اين نوشتار، با بررسى خبر يادشده در منابع كهن امامى كه خبرى بلند و طولانى است، ضمن بررسى سند و محتواى آن، به ريشهيابى آن مىپردازد. گسترش روايت در منابع بعدى و اشتباهاتى كه در اين مسير پيش آمده، از جمله موضوعاتى است كه بدان توجه مىشود.
«امام کاظم» (علیهالسلام) در ابتدای امامت، با چالشهایی روبه رو بوده اند که این چالشها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیهالسلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیهالسلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دستیافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» بهعنوان ملاک تعیینشده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص میشود که امام کاظم (علیهالسلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفافسازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریانهای انحرافی و فرقههای مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیهالسلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یکسو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خطمشی آگاهانهای را بنیانگذاری نمودهاند.
دو شهر قم و نیشابور ازجمله حوزه های مهمی بودند که از نیمه دوم قرن دوم به بعد و پس از افول حوزه کوفه، جمع کثیری از محدثان و اصحاب شیعی را در خود جای دادند. این دو مرکز در ترکیب اجتماعی صحابه ساکن آن ها، جهت گیری های عقل گرایی حدیث گرایی و ارتباط و تعامل با دیگر فرق اسلامی تفاوت های بسیاری داشتند؛ اما در باب مسائل مربوط به امامت، جریان های مشابهی در هر دو شهر وجود داشت. این دو شهر باوجود تمام تفاوت ها و اختلاف های بنیادینی که داشتند، درنهایت در باب امامت به نتایج مشابهی رسیدند و در هر دوی آن ها سه دیدگاه فکری حضور داشت: دیدگاه معروف به جریان اکثریت که روسای علمی شهر از آن حمایت می کردند، دیدگاه های پیروان هشام بن حکم و دیدگاه های پیروان مفضل بن عمر. این مقاله برآن است تا با بررسی تطورات تاریخ فکری امامت در قم و نیشابور، ضمن مقایسه آن ها با یکدیگر، جریان های حاضر در آن دو را در دوره حضور ائمه(ع) تا سال 260ق/874م بررسی کند.
علويان در ادوار مختلف، به دليل نارضايتى از دستگاه خلافت، به قيام عليه خليفه دست مىزدند. برخى با استفاده از شعار «الرضا من آل محمد»، توانستند افراد زيادى را با خود همراه سازند كه بيشتر از شيعيان كوفه و عراق بودند. عصر امام جواد (ع) نيز به دور از اين قيامها نبود؛ چنانكه عبدالرحمان بن احمد علوى و محمد بن قاسم، دو تن از سران قيامهاى علوى در اين عصر بودند كه توسط دستگاه خلافت سركوب شدند. اين مقاله درصدد پاسخگويى به اين سؤال است كه چه قيامهايى در اين دوران شكلگرفته و امام جواد (ع) چه موضعى در برابر آنها داشتهاند؟