کتابخانه مجازی ادبیات

با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلح‌محورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کم‌تر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهن‌ترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این ‌اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخی‌ای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهره‌گیری از آن‌ها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلح‌محور صحه ‌گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفاف‌سازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنه‌انگیزان، با رویکردی صلح‌طلب کوشیدند تا از منتهی‌ شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همان‌طورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دین‌محور با بازماندگان، عدم‌مماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکم‌ران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.

صحابه‌نگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمین‌های اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابه‌نگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا می‌پنداشتند. اما صحابه‌نگاری‌هایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحت‌تأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکل‌های مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابه‌نگاران در پی حل، پاسخ‌گویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیه‌رانی گفتمان‌های نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش ‌روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سده‌های نخست هجری می‌پردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجسته‌سازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیند‌ها و ایدئولوژی‌ها حرکت نماید.

اما از همان ابتدا قرار بر حفظ سطح علمی کار، اجتناب از تبلیغات و منع از رسانه‌ای شدن آن گذاشتیم؛چرا که مطالب کتاب آقای مدرسی-همان طور که در جوابیه اخیر نیز تصریح کرده‌اند-فقط در سطوح تحقیقی و تخصصی‌ قابل عرضه و بررسی است و قرار دادن آن‌ها در معرض دید همگان همان پیامدی را دارد که اینک برای کتاب مکتب‌ در فرآیند تکامل پیش آمده است:اظهارات افراد ناآشنا به‌ موازین تحقیق و ناآگاه از حیطه‌های تخصصی در برخی‌ رسانه‌ها،و عقده‌گشایی‌ها و رجزخوانی‌های ناشی از مرعوبیت‌ و دل‌نمودگی‌های گذرا. اگر ناکارآمدی این روش در میان غربیان اکنون از اصول موضوعه‌ تحقیق شده است،به طوری که شرح و تفصیل آن در مقدمه‌ کتابی که برای آن سنت علمی نگاشته می‌شود امری زائد و مستغرب محسوب می‌شود،آیا نپرداختن به نقاط ضعف آن‌ روش تحقیق در مباحث تاریخی که در شرق برای قرون‌ متمادی رواج داشته و هم اکنون نیز دارد،و شرح و تفصیل‌ ندادن روش جدید و روشن نکردن نقاط قوت آن،نه در مقدمه‌ دو چاپ خارج از کشور و نه در مقدمه چاپ ایران،امری خالی‌ از استغراب نیست؟ جناب آقای دکتر مدرسی روش نقل و نقد حدیث در میان‌ مسلمین را به گونه‌ای تقریر فرموده‌اند که خوانندگان ناآشنا به مباحث حجیت خبر واحد در علم اصول،چنین می‌پندارند که بطلان حجیت خبر واحد آن قدر روشن است که نیاز به‌ گفتگو ندارد،در حالی که ایشان به نیکی می‌دانند که قول به‌ حجیت اخبار آحاد در فقه قول سائد و برتر است و مخالفان‌ آن بسیار اندک‌اند.

نگارنده سه معنا برای کلمه اخباری بیان می‌کند: یکی معنای قرن چهارم که تمام مورخان از جمله طبری سنی و برقی امامی را در برمی‌گیرد. ‌دوم اطلاق کلی که هر محدثی را شامل می‌شود و مانند صدوق و مجلسی و حر عاملی. سوم جریانی که در برابر علم اصول فقه ایستاده که در طول ‌قرن یازدهم تا سیزدهم بر حوزه‌های شیعی اثرگذار بودند. این دوره با مولی محمد امین استرآبادی آغاز شده و به شیخ یوسف بحرانی پایان ‌می‌گیرد. نگارنده که آرای استرآبادی را بر اساس کتابش ‌‌"‌الفوائد المدینة‌"‌‌ بررسی و گزارش می‌کند، بر آن است که میرزا مهدی اصفهانی به ‌عنوان شاگرد میرزا محمد حسین نایینی نظام معرفتی فقاهتی داشته و نمی‌توان او را اخباری به معنای سوم دانست.‌