وجود شواهد و منابع دربارة واقعة عاشورا، به روشنی مبینّ این مطلب است که بعد حماسی این واقعة سترگ از مهمترین و اساسیترین ابعاد آن به شمار میرود. اما این بعد حیاتی در تاریخ شعر عاشورایی به ندرت انعکاس مییابد و در مقابل ابعاد تراژدی و عرفانی مجالی برای خودنمایی نمییابد. اما رویکرد حماسی بعد از انقلاب اسلامی به یکباره احیا میشود و بعد از سالها کم توجهی و کم اقبالی، در شعر عاشورایی انقلاب به رویکردی اساسی و پر کاربرد تبدیل میگردد و اکثر شاعران انقلاب مضامین حماسی را بهطور گسترده و با بسامد بالا در اشعارشان به کار میبرند. از عوامل احیای رویکرد حماسی در شعر انقلاب اسلامی میتوان از تحولات عصر مشروطه، بینش حماسی متفکران انقلاب اسلامی و مهمتر از همة اندیشههای امام خمینی(ره) نام برد. رویکرد حماسی در شعر عاشورایی انقلاب دارای ویژگیها و مختصات منحصر به فرد همچون پیروزی خون بر شمشیر، استمرار عاشورا، نگاه حماسی به مرگ و جز آن میباشد که در این مقاله مورد بررسی قرار میگیرد.
عاشورا، بهعنوان «زمان مقدس» و کربلا، در مقام «مکان مقدس»، یکی از محوریترین باورهای شیعی است و نقشی ممتاز در تشیع دارد. رویکردهای جدیدی همچون پدیدارشناسی، امکان تصویر جدیدی از این باور رایج شیعی برای انسان معاصر فراهم میآورد. میرچا الیاده با رویکردی پدیدارشناسانه در باب مبحث ادیان، بر این نظر است که غالب باورها و آیینهای ادیان بر محور «آفرینش» و «نوزایی آفرینش» قرار دارد. اگرچه آیینهای عاشورایی، بازسازی حادثه غمبار کربلاست، مقایسه و تطبیق آنها با آیینها و جشنهای نوزایی سایر ملل، نشان میدهد که مفهوم و کارکرد و ساختاری مشابه دارند. بر همین اساس، میتوان واقعه عاشورا را «آیین نوزایی شیعه» دانست. علاوه بر این، باورها و آیینهای عاشورایی فراتر از یک منطقه است. پیش از این، پرسشهایی از این دست، سکوت یا پاسخهایی سنتی در پی میآورد؛ حال آنکه میزان اقناع پاسخهای سنتی به چنین پرسشهایی خود مورد پرسش است. دست کم بخشی از جامعه، از رویکردهای جدید و علمی، استقبال میکنند. در این مقاله کوشش شدهاست با رویکردی جدید و برون دینی، آیینها و باورهای عاشورایی بازخوانی شود. هدف پاسخ به این پرسش است: آیا از طریق بازخوانی و تعامل با سایر فرهنگهای مشابه در باب آیین نوزایی، امکان ارائه تصویری قابل مفاهمه از عاشورا برای غیرشیعیان وجود دارد؟
واقعه کربلا یکی از رخدادهای مهم و تاثیرگذار تاریخ اسلام به شمار میآید که از سده اول هجری تاکنون، آثار گوناگونی پیرامون آن پدید آمده است. گزارشگران واقعه کربلا در پردازش چرایی و چگونگی حادثه، شرح احوال یاران امام حسین7، شرح احوال دیگر کنشگران آن و ابعاد واقعه عاشورا، رویکردهای گوناگونی اتخاذ کردهاند. بررسی آثار عاشورانگاران و عاشوراپژوهان از این منظر، یکی از بایستههای پژوهش در دوران کنونی است. در میان گزارشهای واقعه عاشورا در دوران معاصر، آثار عاشورایی محمدابراهیم آیتی (د. 1343) به دلیل توجه ویژه به تحریفات عاشورا از ابعاد گوناگون، شایسته توجه و بررسی است. مقاله پیش رو با واکاوی مضامین عاشورایی آثار آقای آیتی به سنخشناسی گفتمانهای مطرح در آن میپردازد. در این روش، علاوه بر توجه بر عناصر زبانی و بافت متن، شرایط و موقعیت اجتماعی و سیاسی که متن در آن تولید شده است، تحلیل و ارزیابی میگردد. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که از منظر سنخشناختی نگرشهای تاریخی، عاطفی، عرفانی و ماورایی در آثار عاشوراپژوهی نویسنده وجود دارد. همچنین تاکید بر بیان اسانید، توجه به عناصر مقوم شکلگیری رخدادهای تاریخی شامل زمان، مکان و افراد و تسلط بر انساب سبب شده است که در آثار آیتی، گفتمان تاریخی به عنوان گفتمان مسلط مشاهده شود.
خاخام ریون فایرستون (Reuven Firestone) خاورشناس آمریکایی در مقاله خود، با استفاده از سیر تاریخی تعیین ذبیح حضرت ابراهیم(ع) در ادیان ابراهیمی و بر مبنای شناختی که از این ادیان دارد و به باور اهمیت نژاد و آباء و اجداد از نظر همه پیروان ادیان، به مقایسهای بین یهودیت، مسیحیت و اسلام میپردازد. وی حضرت اسحاق(ع) را از نظر یهودیت، مسیحیت و شیعه متقدم، و حضرت اسماعیل(ع) ـ که خود نیز قایل بر ذبیح بودن وی است ـ از نظر اهل سنت و شیعه متأخر، به عنوان قربانی منتخب معرفی میکند، و نظریات قابل تأملی را ارائه مینماید که پذیرش آنها به منزله قبول سست و بی اعتبار بودن مبنای عقاید شیعی است و در پایان، شباهت مذهب تشیع را به مسیحیت و تسنن را به یهودیت از باب بنیانگذاری توحید ناب از سوی اهل سنت و ادامه آن توسط شیعه نتیجه میگیرد. در این پژوهش، ضمن بیان ویژگیهای بارز مقاله مذکور، با استفاده از آیات و روایات و شروح و تفاسیر علما بر آنها، و اثبات این که شیعه متقدم و متأخر، با وجود هر دو نوع روایات در منابع شیعی، در تعیین ذبیح حضرت ابراهیم(ع) اختلافی نداشتهاند، مبانی و نظریات ضعیف و نادرست مقاله را استخراج کرده و به نقد و رد آنها - که بر پایه انتساب نادرست اقوال، بیان نااستوار سیر دیدگاهها، تلقی نادرست از روایات شیعه، آمارهای نادرست، و اتهام به شیعه در ابداع روایت و... صورت گرفته - پرداخته شده است تا خود دلیلی باشد بر استواری عقاید شیعه، که ناشی از تمسک به اهل بیت است.
در مقاله حاضر، با يک نگرش تطبيقي، زمينه هاي تاريخي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و ادبي در روند شکل گيري شعر حماسي ـ آييني عاشورايي با زبان ادبي ويژه و مستقل آن، تبيين ميشود و انعکاس ارزشهاي آييني (ديني) عاشورا همچون استمرار غدير و ولايت، تولي و تبري، ظلم ستيزي، عدالت محوري، جهاد و شهادت و تبليغ و ترويج آرمانهاي انساني و اسلامي و انديشه هاي انقلابي تشيع در گستره ادب عربي و فارسي با ارايه نمونه هاي تامل برانگيز و آموزنده پي گرفته ميشود و سرانجام، مقاله با بررسي اغراض شعري، مضامين و ساختار لفظي و معنوي و پيامدهاي ارزشي و ادبي آن، پايان مي پذيرد.