مرحوم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی(1303-1365 ق)-از عالمان بزرگ خراسان در سدهء گذشته1-در کتاب منتشر نشدهء«اساس معارف القرآن»،یک دورهء نظاممند،در علوم مبدئی و معادی ارائه کرده که در آن،به صدها حدیث استناد کرده و ذیل آنها مطالبی بیان داشته است. در این گفتار،ترجمهء فارسی تعلیقات و نکات مرحوم آیت الله اصفهانی بر هشت حدیث اصول کافی عرضه شده،تا نمونهای از بینش ایشان باشد.گرچه سخن در این زمینهها بسیار مجمل و سرشار از اشارات و نکات است که در گفتارهای دیگر باید عرضه شود،ولی ترجمهء همان بخشها برای اهل فضل، میتواند دریچههایی از معرفت بر روی آنها بگشاید و فرصتی دیگر برای تأمل و نقد و بررسی در مورد آنها فراهم سازد. این بخشها،براساس نسخهای از کتاب«اساس معارف القرآن»گزینش شد،که جمعی از فضلا،تصحیح و تحقیق آن را با نظارت فرزند دانشمند مرحوم آیت الله اصفهانی،جناب میرزا اسماعیل مدرس غروی،براساس نسخههای مختلف خطی این کتاب،به سامان آوردهاند. بدین روی،در این گفتار،به شمارهء صفحهء یکی از نسخههای خطی کتاب (نسخهء مرحوم حجت الاسلام شیخ علی اکبر صدرزادهء دامغانی)و نسخهء تحقیق شده،و نیز شمارهء حدیث-براساس شمارهگذاری مسلسل احادیث در نسخهء تحقیق شده-اشاره میگردد. بیانات آیت الله اصفهانی،ذیل هشت حدیث از اصول کافی آمده که نسخه اساس در این مورد،چاپ دار الکتب الاسلامیة(تصحیح و تحقیق مرحوم استاد علی اکبر غفاری)است. تعلیقات احادیث منتخب،در سه بخش(معرفة الله،دو حدیث؛اسماء و صفات الاهی،دو حدیث؛بداء،چهار حدیث)ارائه میگردد. این مقاله،تعلیقات آیت الله میرزا مهدی اصفهانی هشت حدیث از پنج باب کتاب اصول کافی را دربر دارد که از کتاب چاپ نشدهء«اساس معارف القرآن»نقل شده است.این احادیث و توضیحات آنها دربارهء معرفت خدا،اسماء و صفات الاهی و بداء است.براساس توضیحاتی که آمده است،خداوند،معرفت خود را به بندگان تذکر میدهد و فطرت الاهی را به آنان یادآور میشود؛توصیفهای بشری در وصف خداوند،نارسا است؛اسماء و صفات الاهی تمییز او از خلقش را نشان میدهد؛و بداء جلوهای بارز از قدرت و سلطنت واسعهء الاهی است.
بدون تردید مرجعیت علمی، یعنی تبیین و تفسیر آیات مبهم و متشابه و بیان معارف و احکامی که به روشنی و صراحت در قرآن کریم نیامده، مانع برداشت نادرست و نزاع علمی در میان مسلمانان است. این امر از شئون و وظایف پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که پس از ایشان به اهل بیت علیهم السّلام واگذار شد. یکی از ادله مهم این مسئله که در منابع روایی اهل سنت نیز به آن پرداخت شده، روایات نبوی مورد پذیرش اهل سنت است. ایشان معتقدند اگر چیزی با سنّت نبوی که در راس آن سخنان رسول خداست اثبات شده باشد، حجت و معتبر است. احادیثی مانند ثقلین، مدینه العلم و سفینه نوح از جمله روایات بیان کننده مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السّلام است که در این نوشتار با روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و با مراجعه به منابع کتابخانه¬ای، چگونگی دلالت آنها بر مرجعیت علمی عترت پیامبرصلی الله علیه و اله با تکیه بر منابع مکتوب اهل سنّت بررسی شده است. در این جستار این نتیجه به دست آمده است که پاره¬ای از این احادیث تنها در مورد حضرت علی علیه السّلام وارد شده است، اما از آنجا که علم آن حضرت بعد از ایشان به دیگر امامان منتقل شده است، این شان شامل دیگر معصومین علیهم السّلام نیز خواهد شد.
کتاب «نگاهی به تاریخ تفکر امامیه از آغاز تا ظهور صفویه» در عین دارا بودن نکات مثبت و شایان تقدیر، دارای اشکالات و نکات قابل نقدی است که در این نوشتار، نمونههایی از آنها بررسی شده است؛ از جمله: نگرشی سطحی و روشنفکرمآبانه به تاریخ تشیع همراه با نوعی پیشداوری؛ برخی ادعاهای بدون دلیل و مدرک؛ ذکر برخی روایات شاذ و نادر در مقابل روایات مشهور، و احیانا ذکر سخنان مخالفان شیعه و دیدگاههای خلاف نظریة رایج شیعه. از دیگر اشکالات محتوایی این کتاب، تشکیک در وجود بعضی باورهای موجود شیعه در قرون اولیه ـ بهویژه قرن اول هجری ـ است. همچنین چنین وانمود شده که پیدایش تشیع منشای عرفی ـ و نه الهی ـ داشته است و اینگونه به ذهن میآید که اصولی همچون اعتقاد به نص، عصمت و تبرّی از دشمنان اهلبیت علیهم السلام دستکم در قرن اول نزد پیروان اهلبیت علیهم السلام مطرح نبوده است!
الأربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام یکی از آثار چاپ ناشده عالم جلیل جامع،مرحوم آیة الله شیخحیدر قلی مشهور به سردار کابلی است که همچون مؤلف آن،سخت ناشناخته مانده است. نسخۀ اصلی این کتاب نفیس،خوشبختانه از سوانح ایام،درامان مانده و اکنون عکسی از آن درکتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد مقدس موجود است. سردار کابلی از زبان ملا علی خیابانی تبریزی در زمره آثار مرحوم خیابانی،مجموعهای کشکول مانند است به نام مجمع الشتات،که تاکنونچاپ نشده و نسخه آن در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 4484 نگاهداری میشود. و أنا العبد حیدر قلی بن نور محمد خان الکابلی(عفی عنهما) الأربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام این کتاب ارزشمند،یکی از آثار مخطوط مرحوم سردار کابلی است که از تلف و نابودی درامان مانده و اکنون نسخه عکسی کامل آن در چهار مجلد،به خط زیبای مؤلف در کتابخانهتخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد نگاهداری میشود. 3 مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در معرفی این کتاب مینویسد: الأربعون حدیثا فی فضائل امیر المؤمنین علیه السلام من طرق العامة مع شرح الفاظها،لغویاو ادبیا و ذکر مناسباتها و شواهدها من سائر الأخبار من طرق العامة و الخاصة،للعلامةالمعاصر حیدر قلی خان المعروف بسردار کابلی نزیل کرمانشاه ابن نائب السلطنة نورمحمد خان،خرج منه إلی سنة 1340 شرح عشرین حدیثا فی مجلدین،کل واحدمنهما یقرب من عشرة آلاف بیت،و خرج قلیل من الجزء الثالث،وفقه الله لاتمامه. در تأیید سخن مرحوم کیوان سمیعی بهمجموعههایی در علوم غریبه اشاره میشود که دراختیار سردار کابلی بوده و اکنون در کتابخانه مرحومآیة الله گلپایگانی در قم موجود است و در فهرستآن کتابخانه(تألیف آقایان ابو الفضل حافظیان،علیصدرایی خویی،چاپ کتابخانه مجلس 1389 شدر 9 جلد)معرف شده است
کتاب بصائر الدرجات نوشته محدث شیعی سده سوم، محمد بن حسن فروخ صفار در راستای تبیین امامت به رشته تحریر درآمده است. شناخت کتاب، برای بهره گیری افزون تر از درون مایه آن ضرورت دارد. لذا کتاب جستاری درباره بصائر الدرجات نوشته مجید جعفری ربانی که در سال 1394 توسط انتشارات امامت اهل بیت به زیور طبع آراسته شده است، تحقیقی درباره متن کتاب بصائر الدرجات است تا نکات بایسته درباره آن بیان شود. نویسنده در نوشتار حاضر، اقدام به معرفی این اثر کرده است. وی در راستای این هدف، فصول کتاب را متذکر و محتوای آن ها را بیان می دارد.