کتابخانه مجازی ادبیات

خلّف المستشرقون أسلاف الباحثین الغربیین حالیاً تراثاً لا بأس به من الدراسات المشرقیة والإسلامیة إستفاد منه هؤلاء الباحثون، فالإستشراق تحوّل إلى مجالات علمیة بحتة أصبحت تدرسها الکلیات ومراکز الأبحاث، لکنّ تلک الأبحاث بقیت تخدم أهداف ومصالح الغرب الإمبریالیة فی بعض الموارد، إلا أن الکثیر منها حالیاً نابعة عن وجدان باحثین غربیین أحرار یصنّفون الکتب والأبحاث من أجل إرضاء أطماحهم البحثیة واستکمالاً لمسیرتهم العلمیة. ومن جملة الحقول البحثیة المهمة التی کتب فیها الباحثون الغربیون الکثیر من هذه الدراسات، هی الدراسات الإسلامیة والحدیث الشریف منها بالتحدید سیّما الحدیث الشیعی. ومن هؤلاء الباحثین المعاصرین أستاذ جامعة إدینبرا الدکتور أندرو ج. نیومان الذی شهدنا له العدید من المساهمات فی حقل الفکر الإمامی وبالتحدید دراساته فی الحدیث الشیعی وجهود علماء الإمامیة فی العصر الصفوی وتحدیداً فی موضوع جدلیة الدین والعلماء مع السیاسة ورجالها. وما نهدف إلیه من دراستنا هذه هو نقد کتاب الباحث نیومان الهامّ عن تاریخ الحدیث الشیعی فی القرون التأسیسیة للمذهب الإمامی وأثر النهجَین الفکریَین الهامَّین عند علماء الإمامیة وهما: النهج الأصولی والنهج الإخباری الذی یمثله قم والقمّیون آنذاک فی تدوین أقدم ثلاثة مجامیع روائیة عند الشیعة الإمامیة: المحاسن للبرقی (توفی بین 274ـ280 ه‍/ 887ـ893 م) وبصائر الدرجات للصفّار القمّی (ت 290 ه‍/ 903 م) والکافی فی علم الدین للکلینی الرازی (ت 329 ه‍/ 941 م) وفق منهج التحلیل التاریخی والإستقرائی للنصوص التاریخیة والروائیة سیّما من تلک الکتب.

هدف از این پژوهش تبیین جریان ولیعهدی امام رضا (ع) و مواضع سیاسی ایشان در خصوص این رویداد تاریخی است. روش تحقیق در این مقاله مبتنی بر روش تحقیق تاریخی و تفسیری است که به تحلیلِ داده های موجود در منابع نوشتاری می پردازد. در جریان ولیعهدی امام رضا (ع) سه جناح سیاسی رویاروی یکدیگر قرارگرفته اند؛ امام رضا (ع)، مأمون و فضلِ‌سهل نمایندگان این گروه ها بودند اندیشه ی فراخوانی امام رضا(ع) به مرو تداوم نظریه ی قدیمی الرضا من آل-محمد(ص)بود. این نظریه که در تاسیس خلافت عباسی نقش کلیدی داشت در زمان مأمون نیز باید خیزش های ضد عباسی را فرو می نشاند و جانی دوباره به دستگاه خلافت می داد. امام رضا (ع) در مقابل نقشه ی سیاسی مأمون و فضل واکنش سیاسی حساب شده ای اتخاذ نمود. ایشان در طول سفر به ایران و در طول اقامت در مرو با روحیه ای خستگی-ناپذیر، رفتارها و گفتارهای مناسب سیاسی از خود به ظهور رساند. مجموع این تکاپوها نتایج شگفتی در جهت معرفی شخصیت ایشان تبیین مفهوم امامت و گسترش فقه سیاسی تشیع در پی داشت.

مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع) در شهر مقدس مشهد و بقعه شيخ صفي الدين در شهر اردبيل از جمله مجموعه هاي مهم شيعي ايران مي باشند كه هريك داراي بخشهاي متعلق به ادوار مختلف اسلامي است. از مهمترين ادوار ساخت، تزيين و مرمت اين مجموعه ها، دوره صفوي مي باشد. از آنجا كه در دوران صفوي، فرهنگ هنري ايران زمين، وارد دوره جديدي از شكوه و عظمت گرديده، بدين سبب از پايگاه خاصي در تاريخ هنر ايران برخوردار است. در دوره مزبور بنا بر دلايل مختلفي از جمله رسميت مذهب تشيع، توجه به شهر مشهد مقدس به دليل وجود حرم مطهر رضوي در آنجا (بعنوان شاخص ترين و مهمترين مجموعه شيعي ايران) و شهر اردبيل به دليل وجود بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي (بعنوان كانون شكل گيري تشيع صفوي و نيز جايگاه مقابر نياكان شاهان صفوي) بيشتر شد. بخصوص شاه عباس اول طي چند مسافرت جداگانه، اقدامات مختلفي در رابطه با مجموعه رضوي و بقعه شيخ صفي صورت داد. از آنجا كه بررسي ابعاد مختلف هنري اين مجموعه ها، يكي از بهترين روشها براي دست يافتن به شناخت كامل تر و عميق تر از هنر مذهبي و تاثير مذهب بر هنر ادوار مختلف اسلامي است، نگارنده سعي نموده براساس بررسي كتيبه هاي دوره صفوي حرم مطهر و بقعه شيخ صفي الدين در اردبيل كه اسناد معتبر و ذيقيمتي به شمار مي روند، مشخصات هنر كتيبه نگاري صفوي به لحاظ مضامين، تزيينات و را در اين دو مجموعه مهم شناسايي نمايند. باتوجه به يافته هاي تحقيق عليرغم شباهتهاي كلي مضموني و تكنيكي كتيبه نگاري دوران صفوي در دو مجموعه، برخي تفاوتهاي جزيي بخصوص در بخش مضامين نيز مشاهده مي شود كه اغلب به احاديث اختصاصي امام رضا (ع) در حرم رضوي مربوط مي شود.