اهل بیت علیهم السلام بی شک و به شهادت قرائن عقلی و نقلی،قرآن ناطق و وارثان حقیقی علوم و معارف رسول خدا صلی الله علیه و آله به شمار می روند.در فرازهایی از روایات شیعی،اهل بیت علیهم السلام با وصف«امیران کلام»ستوده شده اند.از آنجا که فهم معانی کلام به فهم کلمه یا کلمات وابسته است،بی تردید دقت نظر و کاوش در دیدگاههای تفسیری اهل بیت علیهم السلام در تبیین معنا یا معانی مفردات قرآنی از اهمیت به سزایی در تفسیر قرآن برخوردار است.روش های تفسیر مفردات قرآن،متفاوت است که از آن میان،چهار روش تاویلی،توسعه یا تضییق معنا،بیان غایی و تصویری از اختصاص های روش اهل بیت علیهم السلام در تفسیر واژگان قرآن به شمار می رود.در پژوهش حاضر ضمن تشریح هر روش،نمونه هایی از آن در میراث تفسیری اهل بیت علیهم السلام بر شمرده شده و خاستگاه قرآنی برخی از این روش ها اثبات گردیده است.
رهیافت تاریخی در کنار شناخت بسترهای مختلف جامعه، عهدهدار نمایاندن فرازها و فرودهاست. دستیابی به سیر تطور یک اندیشه و درک بهتر از خاستگاه و دوران آغازین شکلگیری آن، منوط به تحلیل گفتمانهای مکشوف از دادههای تاریخی برجایمانده در آن حوزه است. اصبغ بن نباته کوفی از نخستین مفسران شیعی در کوفه است که در منابع رجال و تراجم، بهعنوان نخستین مؤلف ذکر شده؛ اما اثری مشخص با محتوای قرآنی یا تفسیری به وی نسبت داده نشده؛ فراوانی نسبتاً زیاد روایات تفسیری او و بازتاب آنها در آثار معتبر پسین و همچنین توجه به روانشناسی اعتقادی شخصیت وی، این فرضیه را به ذهن میرساند که به گمان قوی، اصبغ از ارکان مهم انتقال آموزههای قرآنی امام علی(ع)، با رویکرد تأسیس یا ترویج گفتمانهای شیعهبنیان همچون امامت و وصایت در روزگار خود بوده؛ براساس نظریه "آوای متعارض باختین" باید گفت بازتاب گسترده مؤلفههای معنایی وصایت در تفسیر اصبغ و اهتمام او به گفتمان وصایت علوی، معنادار بوده و در دیالکتیک تعاملی با گفتمان رقیب شکل گرفته که قصد داشت نظریه خلافت سقیفهای در جامعه را نهادینه کند.
اعتبارسنجی منابع تفسیر روایی شیعه و اهل سنّت، از دو طریق سندی و محتوایی، ممکن و لازم است. منابع تفسیر روایی در هر دو حوزه شیعی و اهل سنّت، به منابع متقدم و متأخر تقسیم میشود. از این رو، منابع تفسیر روایی، در چهار گروه تصور میشود. در این مقاله، منابع متقدم و متأخر شیعی، بررسی و اعتبار سنجی دو گروه دیگر، یعنی منابع متقدم و متأخر اهل سنّت، بهزودی انجام و در شماره آینده منتشر میشود. ابتدا از تفاسیر روایی متقدم شیعی، «تفسیر منسوب به امام حسن عسکری7»، «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، «تفسیر عیّاشی»، «تفسیر فرات کوفی»، و «تفسیر حِبَری» و سپس از تفاسیر روایی متأخر شیعی، تفسیر «الصافی»، «البرهان»، و «نور الثقلین» و نیز با اندک اشارهای، تفسیر «کنز الدقائق»، «تفسیر معاصر»، و «التفسیر الاثری الجامع» بررسی شده است.
عمادالدین نسیمی، از شاعران متعهد شیعی، با عاطفهای صادق و قلمی ساده و روان، اشعاری زیبا و دلانگیز در مدح و رثای پیامبر (ع) و اهلبیت (ع) ایشان به زبان ترکی سروده است. دیوان ترکی این شاعر نامدار ایرانی، بیانگر بخشی از فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم است که تاکنون از لحاظ علمی به آن توجه نشده و غبار فراموشی همچنان بر صفحات آن سنگینی میکند. این پژوهش که اساس آن توصیف و تحلیل است، به تحلیل بنمایههای شیعی و نقد ادبی دیوان نسیمی میپردازد و بدین ترتیب، بخشی از ادبیات و فرهنگ شیعی کشور را معرفی میکند که در قالب زبان غیرملی تبلور یافته است. نسیمی در دیوان ترکی، خود را ولایی نامیده و از ولایت و حقانیت اهلبیت (ع) سخن گفته و در بیان بزرگی و کرامت پیامبر (ص) و اهلبیت: و بیان مظلومیت آنها به ویژه امام حسین (ع)، قلمفرسایی کرده است. وی شاعری صوفی است و هنگام سخن از اهلبیت (ع)، بیشتر از آیات قرآنی و اصطلاحات عارفانه مانند «تجلی»، «وحدت وجود» و «کشف و شهود» استفاده میکند. شعر شیعی نسیمی، به دلیل نگرش واقعبینانه، بیشتر جنبه خطابی دارد و خیال شعری کمتر در آن به چشم میخورد. همچنین شاعر تحت تاثیر آموزههای ادبیات عرفانی، در مدح اهلبیت (ع) به تغزل نیز میپردازد. غزل او هر چند رنگ و بوی غزل انسانی و زمینی دارد، به دلیل آمیختگی با آیات قرآنی و اوصاف فرازمینی، غزل عرفانی و روحی محسوب میشود.
تصاویر شاعرانه محصول تجربیات عاطفی و فکری شاعر است. نقش تصاویر شاعرانه در انتقال تجربیات (افکار و احساسات) و تامل در عناصر آن، بازتابی از جهان بینی شاعر محسوب می شود؛ چنانکه نمی توان از نقش آن در بازنمایی کیفیت اثر ادبی و همچنین میزان و سطح تاثیر آن بر مخاطب غافل ماند. بررسی این خصیصه و کارکرد آن در شعر شاعران شیعی در ادبیات عرب به عنوان شاخه ای از ادبیات اسلامی- که دربردارنده بخشی عظیم از اشعار عربی است- مساله ای است که این پژوهش با تلفیق شیوه توصیفی با تحلیل استقرایی به ترسیم آن پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که کارکرد تصویر در شعر شاعران شیعی، همچون سلاحی برای مبارزه با حاکمان و مسوولان وقت خویش است. شاعران شیعی با صدق عاطفی و درونی در به کارگیری تصاویر برای اثر گذاری بر جان مخاطبان، به اشعارشان شکوه و کمالی خاص بخشیده اند.