کتابخانه مجازی ادبیات

شیعیان از دیرباز در بومهای مختلف جهان اسلام زندگی می‌کرده، و حلقه‌های درس و بحث علمی هم داشته‌اند. گاه این حلقه‌های درس در امتداد زمان توسعه می‌یافته، و به پایگیری زنجیره‌های استاد و شاگردی می‌انجامیده، و تعالیمی را پدید می‌آورده که نسل اندر نسل منتقل می‌شده است. بدین سان، حوزه‌هایی علمی پدید می‌آمده که گاه مدتی طولانی استمرار داشته، و مکاتبی متمایز و شاخص را در خود جای می‌داده است؛ مکاتبی که بسیارشان هم اکنون کمتر شناخته شده‌اند. برخی از این حوزه‌های علمی مشهور، و بر جریانهای فرهنگی جهان تشیع بسی اثرگذار بوده‌اند؛ آن سان که در بارۀ کوفه و قم چنین می‌توان گفت. به نظر می‌رسد جایگاه برجستۀ این قبیل حوزه‌ها سبب شده است عالمان نسلهای بعد و نیز، محققان معاصر در تحلیلهای خویش از تاریخ علوم و معارف شیعی، کمتر به حوزه‌های دیگر توجه کنند و کارکرد آنها را بجویند. بناست که در این مطالعه، با مروری بر مهمترین بومهای شیعه‌نشین در جهان اسلام، حوزه‌های فرعی و کم شناختۀ فرهنگ شیعی، گرایشهای فکری غالب در هر یک، و شخصیتهای اثرگذار در هر بوم را بازشناسیم. این کوشش، مدخلی خواهد بود برای شناخت مکاتب فکری کم شناختۀ شیعی، امتداد تاریخی هر یک، و البته آموزه‌های متمایزی که هر یک داشته‌اند.

در سال 1084ق زلزله ای در خراسان رخ داد و طی آن گنبد امام رضا (ع) آسیب دید. شاه سلیمان صفوی دستور تعمیر گنبد حضرت(ع) را نشاء کرد. در این نوشتار کوتاه، دو متن درباره تعمیر گنبد امام رضا(ع) می آید؛ یکی به نثر انشای فقیه و ادیب برجسته عصر صفوی، مرحوم آقا حسین خوانساری است که برای کتابت در اطراف گنبد مطهر امام رضا (ع) نوشته شده و در ادامه کارهایی است که در زمان شاه سلیمان صفوی در جهت بازسازی حرم مطهر امام رضا (ع) انجام شده است و متن حاوی نکات ارزنده ای است. متن دوم نیز قصیده ای درباره همان زلزله و تعمیر گنبد مطهر امام رضا(ع) است که شاعری در سال 1086ق ، به نظم کشیده شده است و حاوی اطلاعات فرهنگی و سیاسی مفیدی از دوره صفویه و اقدامات فرهنگی حاکمان صفوی در حرم مطهری رضوی است.

مدینة منوره از اواخر قرن دوم و به­طور رسمی از قرن چهارم، در اختیار سادات بود‌که اصطلاحا به آنان «شرفا» می­گفتند. این گروه از سادات غالبا تمایلات شیعی داشتند، اما به دلیل تسلط عباسیان، گاهی به تقیه روی آورده وگاه مذهب سنی را اختیار می­کردند اما به دلیل وابستگی­های خانوادگی، تمایلات شیعی داشتند. در دورة تسلط فاطمیان، آنها به­طور آشکار مذهب شیعی داشتند. با سقوط فاطمیان و روی کار آمدن ایوبیان و سپس ممالیک، فشار بر روی اشراف بیشتر شد. این زمان، شهر دو گروه «مقیم» و «مجاور» داشت؛ مجاوران از بیرون می­آمدند و غالبا سنی بودند، افراد مقیم شیعه بوده و از اشراف حمایت می­کردند. مجادله میان این دو گروه ادامه یافت. در نیمة اول قرن هشتم هجری، همین منازعه وجود داشت‌که کتاب «نصحیةالمشاور و تعزیة المجاور» آینة تمام نمای این نزاع بین دو گروه مزبور است.