قیام توابین و مختار، با هدف خونخواهی امام حسین( انجام گرفت که رهبران آنها دیدگاه و روشهای انقلابی متفاوتی داشتند؛ توابین بیشتر در پی جبران قصورشان در قبال قاتلان دشت طف بودند و معیارهای دشواری برای جذب نیرو داشتند. از اینروی، تنها راه تحقق هدف خود را جانفشانی دانسته، قائل به اصالت وسیله، همپایة هدف بودند. دیدگاه مذهبی توابین و راه تحقق هدفشان، در جامعه آن روز کوفه اقبال عام نیافت و نتوانستند هدف قیام را تحقق بخشند؛ در حالی که مختار با تکیه بر تدبیر، دوراندیشی و بهکارگیری ابزارهای گوناگون، بر کوفه تسلط یافت و بسیاری از قاتلان دشت طف را مجازات کرد؛ هرچند او نیز در نهایت مغلوب زبیریان شد و جنبشش داوم نیاورد.
شکل گیري حکومت سربداران با مذهب تشیع در قرن هشتم هجري نقطه عطفی در تاریخ ایران محسوب می شود. این حکومت از دو جریان سیاسی - نظامی (سربدار ) و نیروي مذهبی (شیخیان ) تشکیل شده بود . یکی از ویژگی ها ي بارز و همیشگی حکومت سربداران اختلاف و رقابت بین این دو جریان بود . مقاله حاضر در صدد است تا با بهره گیري از روش تحلیل محتوا (اسنادي) نقش اختلاف بین دو جریان شیخیان و سربداران را در سقوط حکومت سربداران مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. بدین ترتیب اختلاف و رقابت بین این دو جریان در سه دوره زمانی شامل یک دوران مسعود و شیخ حسن جوري دوم دوران آي تیمور تا حسن دامغانی و سوم دوران خواجه علی مؤید و درویش عزیز در مسائل مختلف سیاسی و مذهبی و ... مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت . یافته هاي این برر سی نشان می دهد که اختلاف و رقابت میان این دو جریان باعث گردید تا حکومت سربداران دچار بی ثباتی سیاسی و تضعیف درونی ، جنگ هاي داخلی و شکست در مقابل دشمنان خارجی شود که در نهایت آنها را به زوال و سقوط کشانید.
اندیشۀ مهدویت به معنای قیام یکی از فرزندان رسول خدا( به نام حضرت مهدی( در آخر الزمان، میان شیعه و اهلسنت مشترک است. گرچه این دو گروه در تفسیر واژۀ مهدی که مقصود مهدی نوعی است یا مهدی شخصی اختلاف نظر دارند؟ براساس این اندیشه، در تاریخ اسلام عدهای با ادعای مهدویت جامعۀ اسلامی را تا مدتی مشغول ساخته و سبب انحرافاتی شدهاند و به عدهای نسبت دادهاند که آنان دربارۀ بعضی ادعای مهدویت داشتهاند. از جمله شهید مطهری بر این باور است که مختار ثقفی دربارۀ محمد بن حنفیه _ فرزند امیرالمؤمنین( _ ادعای مهدویت داشته و خود را نایب او معرفی کرده است و با توسل به این شیوه توانسته بود حمایت مردم را جلب کند.نوشتار حاضر با هدف نقد و بررسی این ادعا فراهم آمده و با مراجعه به منابع تاریخی، حدیثی، تراجم، رجال و با توجه به کاربرد واژۀ مهدی در متون ادبی و حدیثی، اعتقادات مختار، ادعای امامت نکردن محمد بن حنفیه، حمایت امامان شیعه ار حرکت مختار و تأیید دانشمندان اسلامی به این نتیجه رسیده است که ادعای یادشده پشتوانۀ علمی ندارد و توهمی بیش نیست. افزون بر اینکه خود ایشان دلیلی بر ادعای خود اقامه نکرده است که مشروح مستندات را باید در همین نوشتار جستوجو کرد.
از آنجا که جریان اسلامشناسی و یا به عبارت صحیحتر اسلام پژوهی(1) در غرب، شیعه و منابع شیعی را کمتر مورد توجه قرار داده است؛ در این گفتار مختصر تلاش میکنیم تا ضمن ارایه برخی گواهیها و نمونهها از این کمتوجهی حتیالمقدور به بررسی علل آن پرداخته، آنگاه مراحل گوناگون شیعه پژوهی در غرب از آغاز تا کنون و عوامل مؤثر بر این مراحل را بازگوییم. بدیهی است که بررسی آراء شیعه پژوهان غربی ضرورتا به منزله رد یا تأیید اولیه و شتابزده آنها نیست، بلکه مراد این است که با دانستن نگاه غربیها نسبت به اسلام و شیعه، بتوانیم به نوعی غربشناسی انتقادی(2) دست یابیم والا نه رد و تکذیب شیعه توسط غربیها باید ما را از درون تهی کند و نه تأیید بیجهت ایشان از اسلام به یک معنا امر مهمی است.
رابرت گلیو از شیعه پژوهان انگلیسیزبان کثیرالتـالیفی اسـت کـه بـرخلاف بسـیاری از مستشرقان و شیعه پژوهان هم عصرش کوشیده است رویکردی عالمانه در پژوهش هـای خویش به کار ببندد. مهم ترین علل تمایز رویکرد پژوهشی او و بیان دیدگاه هایی همسو با باورهای شیعه بهره گیریاش از منابع شیعی است . با این حال ، در جدیدترین پـژوهش خویش ، در طبع سوم دایرةالمعارف اسلام لیدن با عنوان «علی بن ابیطالب » بـه رغـم پیگیری رویکرد پیشین و بررسیهای محققانه و گسترده ، در بحث از جانشینی علی (ع ) و مهم تر از همه درباره رخداد تاریخی غدیر، تحلیلی ناظر به تمام ابعاد موضـوع نـدارد و گاه استدلال ها و استنتاج های تعجب برانگیزی دارد. ضروری است کـه بـدانیم مـدعیان رویکرد عالمانه ٔ پژوهشی در مواجهه با رخداد تاریخی غدیر، با این همه مستندات موثق ، چه دیدگاهی داشته اند و علل آن چیست