کتابخانه مجازی ادبیات

مؤلفه دین و مذهب، همواره نقش عمده‌ای در زیر ساخت فکری جامعه ایرانی داشته است و تأثیر مستقیم آن در بیشتر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه چشمگیر است. ازاین‌رو در طول تاریخ، حکومت‌ها توجه خاصی به مذهب و مراسم آیینی داشته‌اند. در دوره قاجار در کنار تداوم شکل برگزاری مراسم مذهبی و آیینی، یک نوع تحول هم در آنها صورت گرفت. ایالت خراسان و به ویژه شهر مشهد به سبب موقعیت خاص خود، یکی از مراکز اصلی این تحول بود. مقاله پیش رو با روش وصفی - تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که مراسم آیینی وسوگواری در مشهد به عنوان مهم‌ترین شهر مذهبی ایران به چه میزان تحت تأثیر عوامل مختلف، به ویژه رویکرد سیاسی حاکمان قاجار و عوامل اجرایی آن دچار تحول شد؟

«علم امام» از مسائلي است که همواره اذهان علما و متفکران شيعي و حتي بسياري از پيروان ائمه عليهم السلام را به خود مشغول کرده است. بدين روي، سبب ايجاد پرسش هايي از ائمه اطهار عليهم السلام در اين باره شده است. با توجه به پرسش هاي متعددي که در اين زمينه مطرح است، اين نوشتار تنها از يک منظر به اين مساله مي پردازد که آن، علم امام از منظر علماي شيعه است، به اين که شعاع اين علم چه مقدار است و تا کجا امتداد و وسعت دارد. با وجود وحدت نظر انديشمندان شيعي در برخي حوزه هاي بحث علم امام، در بعضي موارد از جمله پرسش مزبور، پاسخ هاي واحدي دريافت نمي شود و به طور کلي، همه نظريه ها را مي توان در سه ديدگاه تقسيم کرد: رويکرد ترديد و سکوت، رويکرد محدوديت علم امام، رويکرد احاطه علمي کامل امام به همه چيز.

دعوت در درون و بیرون دولت فاطمی از طریق شبکه گسترده ی داعیان پخش و ترویج می شد. فاطمیان می خواستند از طرف همه ی امت مسلمان به عنوان امامان برحق شناخته شوند و نیز بر آن بودند که حکومت واقعی و عملی خود را به تمام سرزمین های اسلامی و بیرون از آن بگسترانند. قبل از ظهور آنان، داعیان اسماعیلی به دنبال آماده کردن جوامع برای ظهور امام وعده داده شده، دست به تبلیغات گسترده ای زده بودند. اصطلاح داعی به طور کلی به هر نماینده ی مجاز دعوت فاطمی اطلاق می شد؛ یعنی مبلغی که عهده دار ترویج کیش اسماعیلی از راه جلب گروندگان جدید به پیروی از امام حاضر اسماعیلی بود. داعیان اسماعیلی از میان انبوه گروه ها و طبقات اجتماعی ناراضی، عده ی زیادی را با دعوت خود، جذب کردند. بدین صورت آنان از شکایات و نارضایتی های منطقه ای بهره برداری می کردند. بنا بر شواهد موجود، دعوت اسماعیلی در ایران تحت رهبری رهبران قرمطی عراق آغاز شد. در حوالی 260 هجری دعوت اسماعیلی در بسیاری از نقاط مرکزی و شمال غربی ایران، در ناحیه ی جبال ظاهر شد و داعیان مرکز فعالیت های خود را در ری مستقر ساختند و در حدود سه دهه بعد، یعنی پیرامون 290 هجری دعوت به خراسان و فرارود گسترش یافت. داعیان بزرگی در مناطق شرقی ایران به ویژه خراسان و فرارود فعالیت می کردند که ابعاد مختلف دعوت آنان از نظر اعتقادی و سیاسی قابل بررسی و تحلیل است. امیر حسین مرورودی، ابوبلال، احمد کیال و محمد نخشبی از جمله ی این داعیان هستند.

مشهد در قرون سیزدهم و چهاردهم قمری(قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی) مقصد مهاجران زیادی از مناطق مختلف ایران و سرزمین های همجوار ایران همچون آسیای مرکزی،افغانستان،شبه قاره هند و قفقاز بود.این گروه ها که به انگیزه های مختلفی وارد این شهر شده بودند،به اشکال گوناگون بر وضعیت سیاسی،اجتماعی،اقتصادی وفرهنگی آن تأثیرگذار شدند.بسیاری از آنها نیز با گذشت چند نسل عملا به شهروندان اصلی مشهد تبدیل گردیدند وبازماندگان آنها با شهرت های اولیه خود(بخارایی،هروی،بادکوبه ای و...)تا عصر حاضر به زندگی در این شهر ادامه دادند.از این بین،قفقازی‌ها گروهی مهم از مهاجران را تشکیل می دادند.قفقازی ها که در دوره قاجار و با انگیزه هایی چون زیارت، تجارت و تحصیل به مشهد ‌آمده بودند،در عرصه های مختلف منشأ اثر شدند؛گاه در توسعه زیرساخت های فرهنگی و اقتصادی شهر فعال بودند وگاه در بروز تحولات اجتماعی وسیاسی آنجا دخالت داشتند.گروهی از این مهاجران قفقازی طلاب علو م دینی بودند که در مدارس اطراف حرم رضوی مشغول به تحصیل بودند و بیش از بقیه در صحنه تحولات حضور داشتند.این گروه در دو دهه پایانی حکومت قاجار از مهم ترین گروه‌های فعال در شهر بودند.مقاله حاضر به بررسی صحنه های مهم نقش آفرینی طلاب قفقازی و جایگاه آنها در صحنه تحولات این شهر می پردازد.رویدادهایی مانند بلوای نان در سال 1321 قمری/ 1903م، انقلاب مشروطیت ایران و استبداد صغیر از مهم ترین این صحنه ها بودند.