کتابخانه مجازی ادبیات

در سال 1084ق زلزله ای در خراسان رخ داد و طی آن گنبد امام رضا (ع) آسیب دید. شاه سلیمان صفوی دستور تعمیر گنبد حضرت(ع) را نشاء کرد. در این نوشتار کوتاه، دو متن درباره تعمیر گنبد امام رضا(ع) می آید؛ یکی به نثر انشای فقیه و ادیب برجسته عصر صفوی، مرحوم آقا حسین خوانساری است که برای کتابت در اطراف گنبد مطهر امام رضا (ع) نوشته شده و در ادامه کارهایی است که در زمان شاه سلیمان صفوی در جهت بازسازی حرم مطهر امام رضا (ع) انجام شده است و متن حاوی نکات ارزنده ای است. متن دوم نیز قصیده ای درباره همان زلزله و تعمیر گنبد مطهر امام رضا(ع) است که شاعری در سال 1086ق ، به نظم کشیده شده است و حاوی اطلاعات فرهنگی و سیاسی مفیدی از دوره صفویه و اقدامات فرهنگی حاکمان صفوی در حرم مطهری رضوی است.

انگشترها، علاوه‌بر جنبه‌های زینتی، کاربردهای آیینی و اعتقادی نیز دارند. در فرهنگ اسلامی و ایرانی، به انگشترها و نقوش حک‌شده روی آن‌ها اهمیت بسیار داده شده و در دست داشتن انواعی از آن‌ها مورد تأیید و تأکید علمای دین قرار گرفته است. در دورۀ قاجار، به‌علت اینکه شاهان قاجار خود را خلیفه و جانشین ائمۀ معصوم و مروج مذهب تشیع در ایران پس از دورۀ صفویه می‌دانستند، شاهد ثبت واژگان و جملاتی در جهت ترویج فرهنگ تشیع روی انگشترها و مهر انگشتری‌ها بوده‌ایم، به‌طوری که مطالعه و تحلیل و تدوین این عبارات عشق و علاقۀ مردم مسلمان ایران به فرهنگ تشیع و ائمۀ معصومین را به اثبات می‌رساند. هدف اصلی این تحقیق مطالعه نوشته‌های روی انگشترهای دورۀ قاجار برای درک تفکرات و عقاید مردم آن روزگار بوده است. بررسی عشق و علاقۀ مردم به مذهب تشیع، که از طریق ثبت کلمات و جملاتی خاص روی انگشترها صورت گرفته، در تحقیقی میدانی و با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است. از مهم‌ترین نتایج این تحقیق شناخت آرمان‌های اعتقادی مردم و درک سلیقۀ آن‌ها از طریق مطالعۀ نوشته‌های روی انگشترهاست که شامل نام ائمه و اذکار، ادعیه و اشعاری دربارۀ امامان بوده و به‌این‌نحو تجلی‌ای از مذهب تشیع نمایان شده است.

واقعه کربلا یکی از رخدادهای مهم و تاثیرگذار تاریخ اسلام به شمار می‌آید که از سده اول هجری تاکنون، آثار گوناگونی پیرامون آن پدید آمده است. گزارش‌گران واقعه کربلا در پردازش چرایی و چگونگی حادثه، شرح احوال یاران امام حسین7، شرح احوال دیگر کنش‌گران آن و ابعاد واقعه عاشورا، رویکردهای گوناگونی اتخاذ کرده‌اند. بررسی آثار عاشورانگاران و عاشوراپژوهان از این منظر، یکی از بایسته‌های پژوهش در دوران کنونی است. در میان گزارش‌های واقعه عاشورا در دوران معاصر، آثار عاشورایی محمد‌ابراهیم آیتی (د. 1343) به دلیل توجه ویژه به تحریفات عاشورا از ابعاد گوناگون، شایسته توجه و بررسی است. مقاله پیش رو با واکاوی مضامین عاشورایی آثار آقای آیتی به سنخ‌شناسی گفتمان‌های مطرح در آن می‌پردازد. در این روش، علاوه بر توجه بر عناصر زبانی و بافت متن، شرایط و موقعیت اجتماعی و سیاسی که متن در آن تولید شده است، تحلیل و ارزیابی می‌گردد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از منظر سنخ‌شناختی نگرش‌های تاریخی، عاطفی، عرفانی و ماورایی در آثار عاشوراپژوهی نویسنده وجود دارد. هم‌چنین تاکید بر بیان اسانید، توجه به عناصر مقوم شکل‌گیری رخدادهای تاریخی شامل زمان، مکان و افراد و تسلط بر انساب سبب شده است که در آثار آیتی، گفتمان تاریخی به عنوان گفتمان مسلط مشاهده شود.

سنت بلنددامنه اجوبه نویسی از روزگار ائمه اطهار (ع) آغاز شد و پس از غیبت امام زمان (عج) به علمای شیعی رسید. عالمان شیعه از طریق اجوبه ها، به پرسش‏های گوناگونی در زمینه های اعتقادی، اقتصادی، حقوقی، مسائل نوپدید (مستحدثه) بنابر نیازهای آن روزگار، پاسخ می دادند. از این رو، اجوبه های عالمان شیعه مجموعه ای غنی و استنادپذیر در معارف دینی به شمار می‏روند. این اجوبه ها افزون بر اهمیّت مذهبی‏شان، داده های ارزش مندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعامل‏های قشرهای گوناگون جامعه با یک دیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمی‏تایند. این مقاله به تحلیل محتوای اجوبه ها می پردازد و محتوای آنها را برای گرفتن داده های اطلاعاتی از آنها به انگیزه تدوین تاریخ اجتماعی برمی‏رسد و نشان می‏دهد که محتوای اجوبه ها، گوشه و کنار حیات اجتماعی عصر خود را آشکار می‏کنند که از مواد ناگزیر برای تاریخ نگاری اجتماعی اند.