کتابخانه مجازی ادبیات

شهاب‌الدین فتیان شاغوری (530-615)، ادیب و شاعر دشمقی در سده ششم و اوایل سده هفتم هجری است که دیوان اشعار وی به تصحیح احمد الجندی منتشر شده و محتوای آن عمدتا شامل قصایدی در مدح پادشاهان و امیران و وزیران است. درباره مذهب و عقیده وی تقریبا همه منابع سکوت کرده‌اند، اما نویسنده این مقاله، شواهد متعددی از لابه‌لای دیوان وی ارائه داده که نشان دهنده اعتقادات شیعی شاعر و ارادت وی به اهل بیت علیهم السلام است و چنین نتیجه گرفته که فتیان شاغوری، شاعر شیعه ناشناخته‌ای است که تا کنون هیچ یک از نویسندگان شیعه، به تشیع وی پی نبرده‌اند.

در منابع مختلف شیعه معادل اصطلاحات و مفاهیم متعددی بکار رفته است که هریک نیازمند توضیح و تشریح تخصصی است. صرف نظر از این تنوع می‌توان این مفاهیم را در چند گروه اصلی دسته‌بندی کرد: شیعه محب، شیعه جلد و رافضی( اعم از مقیت، خبیث و غالی) این اصطلاحات، از سده‌های میانه به بعد، دچار تغییر مفهومی‌شدند؛ بطوری که، اصطلاح شیعه، به طور مطلق، به کسانی گفته شد که در گذشته، رافضی غالی نامیده می‌شدند. در سده‌های نخستین مطابق عرف معمول شیعه غالی به کسانی اطلاق می‌شد که به عثمان، زبیر، طلحه، معاویه و مخالفان علی(ع) انتقاد داشتند و به آنها دشنام می‌دادند. اما در دوره‌های بعد، غالی، به کسی گفته می‌شد که ضمن کافر دانستن مخالفان علی(ع) از شیخین هم بیزاری می‌جستند. هم‌چنین، شیعه در قرون نخستین اسلامی، کسی بود که تنها به تقدم علی(ع) بر عثمان اکتفا می‌کرد؛ ولی در سده هشتم- قطع نظر از این که رافضی یا غالی خوانده شود- صحابه- حتی شیخین- را تکفیر می‌کرد و دشنام می‌داد. بدین ترتیب بررس تغییرات اصطلاحی و مفهوی شیعه از سده‌های نخستین به بعد و تشریح معنای متعدد آن با رویکرد تبیینی در منابع اهل سنت و تمییز تشیع عراقی از اصطلاح تشیع کوفی دستامد این پژوهش است.

رثای اهل بیت در عصر عباسی، از مضمون ها و ساختارهای گوناگون و فراوانی برخوردار بوده است. اما آنچه که مضمون سوگنامه های اهل بیت را از دیگر مرثیه ها، متمایز می سازد، عبارتند از؛ اهمیت یاد و خاطر اهل بیت، جایگاه رسالت ایشان در جامعه، تبیین مسئله جانشینی و ولایت اهل بیت، نقد حاکمان ستمگر و خودرای و... . در مرثیه های این دوره، مضمون هایی دیده می شود که منحصر به رثای اهل بیت در این دوره بوده اند؛ از جمله آنها می توان به؛ پیوند رخداد کربلا به واقعه سقیفه، بشارت به ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دفاع آشکار و شجاعانه از حقانیت ایشان، مسئله امید به شفاعت اهل بیت، بی بهره ماندن قاتلان از این مسئله در روز قیامت و... اشاره کرد. در مرثیه های اهل بیت در این دوره نیز دو نو ع ساختار دیده می شود: ساختار تقلیدی و نوین. از ساختارهای تقلیدی و قدیم می توان به: استفاده از صور خیال گوناگون، استفاده از عنصر عاطفه، به کارگیری عنصر دعا و... اشاره نمود و از جمله ساختارهای نوین نیز می توان به: وقوف بر آثار و نشانه های برجای مانده از اهل بیت، اشاره کرد.

ادبیات شیعه در گذر عصرها از فرازها و فرودهای گوناگون برخوردار بوده است. سیرتکاملی این ادبیات، بیانگر این واقعیت است که این جریان متعهّد ادبی، همراه و همزاد اوضاع دینی ، سیاسی و اجتماعی حاکم بر جهان اسلام بوده است. یکی از دولتهای برجستۀ عربی که به مانند آل‌بویه و فاطمیان نقشی ماندگار در پرباری و شکوفایی ادبیات متعهّد شیعه داشته است، دولت حمدانیان در شام بوده است. ادب دوستی امیرسیف‌الدوله حمدانی و فراهم نمودن زمینه‌های آفرینش آثار ادبی‌، حمایت از ادیبان و شاعران در کنار دیگر عوامل سیاسی، مذهبی و اجتماعی از سببهای شکوفایی ادبیات شیعه، به ویژه شعر شیعی، به روزگار دولت حمدانی در شام به شمار آمده است. محور‌های اساسی این مقاله، عبارتند از: الف)‌ پیشگفتاری درباره خاندان بنی حمدان؛ ب) ‌بررسی و تحلیل خدمات دولت حمدانی(شام) در شکوفایی ادبیات شیعه.