کتابخانه مجازی ادبیات

خویشاوندی نسبی عباسیان با خاندان رسالت، پیروی از امیرالمؤمنین حضرت علی‌(ع) در برابر امویان، پی‎گیری خون‌خواهی شهیدان عاشورا، شعارهایی مانند الرضا من آل محمد و یا منصور و گزارش‌هایی درباره منصور و مهدی بودن فرزندان آنان، زمینه‌ای فراهم آورده بود که عباسیان در دوره پیش از خلافت دارای گرایش شیعی و مانند کیسانیه و زیدیه از گروه‌های شیعی شمرده شود. همسانی و همسویی ماهیت جنبش عباسیان با این نمادهای شیعی از موضوعات شایسته پژوهش است. این مقاله با روش گردآوری داده‎ها و تتبع کتابخانه‌ای و با رویکرد وصفی و تحلیلی به بررسی انتقادی ماهیت جنبش شیعی عباسیان می‌پردازد. این ارزیابی نیازمند سنجه‌هایی در زمینه جایگاه اجتماعی جنبش، جایگاه دینی رهبران جنبش، رفتار رهبران عباسی، انگیزه و اهداف جنبش و دست‌آورد جنبش برای شیعیان است تا میزان باور و همراهی عباسیان با اندیشه‌های شیعی در فرآیند جنبش تا دست‌یابی به خلافت روشن گردد. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده آن است که هم‌گرایی جنبش عباسیان با باورهای شیعی در یک فرآیند پنهان چرخش داشته است و گام‌به‌گام به اندیشه‌های گروه‌های رقیب شیعه گرایش پیدا کرده‌ است.

شناخت و ارزیابی رفتارها و مناسبات شیعیان در تعامل با امامان ع ، ره یافتی ضروری برای شناخت دقیق عقاید آنان و سیرة ائمه اطهارع است . این مهم در حوزه های گوناگون اعتقادی ، فرهنگی ، اجتماعی و... نیازمند بررسی است . در پژوهش حاضر، باورها و مناسبات اعتقادی شیعیان با امامان دوازده گانه ع در دوران حضور، مورد بررسی قرار گرفته است ؛ افزون بر این ، گونه های مختلف روابط اعتقادی شیعیان با ائمه ع شناسایی و معرفی شده و به این پرسش که شیعیان چگونه از مقام رفیع معنوی ائمه ع بهره می بردند و آیا روابط شیعیان با امامان ، متناسب با جایگاه الوهی ایشان بوده ، پاسخ داده شده است . تلاش شیعیان عصر حضور، برای شناخت امامان ، دفاع از کیان امامت و پیشوایان معصوم و تمسک به مقام معنوی ائمه اطهارع ، از مهم ترین محورهای مناسبات شیعیان در حوزة اعتقادی است که با وجود تفاوت رفتاری شیعیان در برخی موارد، سیر تکامل معرفتی و رفتاری ایشان در تعامل با امامان ، مشهود است .

سکه‌ها، از جمله مهم‌ترین نشانه‌های حکومت‌ها محسوب می‌شوند و هر شعار و نشانه‌ای که روی آن‌ها نقر می‌شود، بیان‌گر گرایش‌های صاحبان آن‌هاست. برخی از حکومت‌هایی که در نواحی شیعه‌نشین یا از سوی خاندان‌های هـوادار ائمه اطهار: به وجود آمدند، شعار‌های شیعی را بر سکه‌های خود می‌آوردند. از دوره ارغون، با توجه به اختلافاتی که وی با سنی‌مذهبان پیدا کرد و با عنایت به افزایش قدرت شیعیان پس از سقوط بغداد، وی شعار «علی ولی‌الله» را بر سکه‌های خود آورد. پس از آن در دوره‌های بعد، شعائر شیعی رواج بیشتری یافت و نام ائمه از دوره غازان‌خان بر سکه‌ها نقر شد‌. از دوره محمد خدابنده، دو نوع سکه شیعی و سنی ضرب گردید که این روند تا روی کار آمدن صفویان ادامه یافت‌. این پژوهش درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که آیا پیش از تشکیل حکومت‌های شیعی‌، شعائر شیعه بر سکه‌ها نقر گردیده یا خیر؟ علت ذکر شعائر شیعی چه بوده است؟ نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که قبل از رسمیت یافتن حکومت صفوی در ایران، سکه‌های بسیاری با نشانه‌های شیعی در دوره‌های مختلف تاریخی توسط حاکمان و حکومت‌های مختلف با انگیزه‌های خاص سیاسی، اجتماعی و مذهبی حک شده است. بنابراین، پژوهش حاضر محدوده زمانی پیش از تشکیل دولت صفوی را دربرمی‌گیرد. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی و مبتنی بر منابع تاریخی و کتابخانه‌ای و استفاده از مطالعات سکه‌شناسی است.

مذاهب و مكتب‏هاى گوناگونى در طى تاريخ انديشه اسلامى به وجود آمده است. يكى از خطرهايى كه تشيع واقعى را تهديد مى‏كرد، ادعاهاى مختلفى بود كه پس از شهادت امام ششم و هفتم به وجود آمد. افرادى با به وجود آوردن فرقه‏هاى مختلف و با عناوين گوناگون، ادعاى جانشينى امامان را داشتند. آن‏ها پرچم‏هاى مختلفى برافراشتند و مردم ساده‏لوح را فريب دادند و در جايگاه امامت و رهبرى نشستند. حكومت عباسى كه با علويان دشمنى داشتند، برخى از اين مدعيان دروغين را تأييد و از آن‏ها حمايت مى‏كردند و آنان را در مقابل امامان معصوم قرار مى‏دادند. زندانى شدن و زير نظر گرفتن پيشوايان واقعى، باعث مى‏شد مردم از آنان دور بمانند و زمينه‏هاى جدايى و انحراف بيش‏تر به وجود آيد. عصر امام كاظم (ع) از جهت تقويت برخى فرقه‏هاى قديمى شكل‏گيرى و فرقه‏هاى نوبنياد، اهميت دارد. در اين زمان، فرقه‏هاى مختلف با اعتقادات متفاوت و غيرهمسو، در بين مردم به وجود آمدند. به طور كلى فرقه‏هايى كه امام با آن‏ها به مبارزه و مناظره پرداختند، به دو گروه تقسيم مى‏شوند: يك دسته فرقه‏هاى درون‏مذهبى؛ يعنى فرقه‏هايى كه از تشيع ناشى شدند كه‏ برخى بعد از شهادت امام صادق (ع) و برخى در دوره امام كاظم (ع) شكل گرفتند. امام در برخورد با آنان، روش خاصى داشتند. گروه‏هاى منشعب از تشيع در آن برهه از تاريخ به ده فرقه تقسيم مى‏شدند. دوم فرقه‏هايى كه قبل از حضرت شكل‏گرفته بودند و در زمره فرقه‏هاى خرافى و نحله‏هاى فكرى محسوب مى‏شدند. آنان تحريف‏كنندگانى بودند كه اهل باطل را با نسبت‏هاى ناروا، از ساحت دين دور مى‏ساختند. البته برخى از اين فرقه‏ها، منطق و فلسفه‏اى براى خود داشتند ولى به منطق و استدلال و جدل محكمى احتياج بود كه آنان را مجاب كند. براى پاسخ به اعتراضات و اشكالات پيروان هر فرقه نسبت به فرقه ديگر، نخست نياز به دانستن عقايد و آراء آنان و سپس احتياج به منطق و استدلال و به ويژه فن جدل و اصول علم كلام بود. امام كاظم (ع) و امام رضا (ع) در اين زمينه داراى توانايى بسيارى بودند. فرقه‏هايى مانند معتزله، خوارج، مرجئه، قدريه، زنادقه (ملحدين) قرامطه، غلات و جعديه (معتقدان به خلق قرآن)، در اين گروه قرار داشتند. امام كاظم (ع) در مدت سى و پنج سال امامت خود، به حفظ شريعت در مقابل حاكمان ستمگر عباسى و فرقه‏سازان و صاحبان فرق پرداختند.