کتابخانه مجازی ادبیات

برپایی حکومت علویان، مهم‌ترین رویداد سیاسی بود که پس از ورود اسلام به ایران در طبرستان شکل گرفت. کاربست نظریة «کنش جمعی» از چارلز تیلی که به انقلاب‌ها و حرکت‌های اجتماعی می‌پردازد، در ارائة خوانشی جدید از این جنبش تأثیرگذار است. در پژوهش حاضر، با استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی - تحلیلی، جنبش علویان با رویکرد به آراء تیلی بررسی شده است. سؤال اصلی مقاله این است که کاربست نظریة یادشده، چه ابعادی از این جنبش را نمایان می‌کند؟ به نظر می‌رسد علویان از راه‌اندازی این جنبش، تحقق سه هدف را در نظر داشتند: 1. حفظ بقا؛ 2. رسیدن به قدرت سیاسی؛ 3. گسترش مبانی تشیع. بر این اساس، پس از رسیدن به قدرت، با عنایت به هویت دینی مشترک با مردم و حاکمان بومی، سازمانی با شاکلة نظامی و دینی ایجاد گردید. بسیج منافع توسط رهبران علوی به صورت تهاجمی و تدارکاتی بوده و ماهیتی اجبارآمیز و هنجاری داشته است. عنصر قدرت در این جنبش، دو سویة تقابلی (خلافت سنی/ حکومت شیعی) دارد. مهم‌ترین فرصت‌های پیش‌آمده برای رهبران جنبش، عبارت است از: ایجاد هویت دینی مشترک، بهره‌جویی از توان نظامی حاکمان محلی و استفاده از ظرفیت‌های توده. سامانیان و کینخواریان، مهم‌ترین عوامل تهدید علویان بودند که سیاست سرکوب را پیش گرفتند. نوع کنش جمعی علویان، رقابتی و نوخواهی بوده و بر مبنای تقابل دوگانه خودی - بیگانه شکل گرفته است.

معتز عباسی (ح 252ـ255ق)، در شرایطی به خلافت رسید که درگیری­های دربار، اوضاع را آشفته کرده بود. به پیروی از نگاه کلی عباسیان، امامیه نیز در سامرا و به پیشوایی امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، از نظرِ دربار جریانی مخالف به شمار می­رفت. معتز، ضمن بازگرداندن حکومت به خاندان متوکل، به سنّت­های پدرش در فرمانروایی بازگشت؛ اما روزگار او، زمانه شورش‌های مخالفان و از جمله امامیه بود. این پژوهش، در پاسخ به این پرسش که «معتز چه رویکرد سیاسی ـ مذهبی در برابر امامیه اتخاذ کرد؟»، بر اساس توصیف و تحلیل داده­های تاریخی، به این نتیجه رسیده است که او تحت تاثیر مادر، برادر و استادانش، خلافت را اداره می­کرد و از نظر سیاسی، امامیه را حزبی مخالف می­دانست و از نظر مذهبی نیز تحت تأثیر جریان اهل حدیث، امامیه را فرقه­ای منحرف می­شمرد؛ به‌ویژه انتشار خبر نزدیک شدن تولد مهدی(ع) از سوی پیشگویان دربار، به عنوان پایان‌بخش خلافت عباسی، به واکنش‌های دربار سرعت بخشید.

پيامبر (ص)، در روايت معروف سفينه، اهل‏بيت خود را مانند كشتى نوح دانسته و مردم را به پيروى از آنان سفارش فرموده‏اند. بعد رحلت آن حضرت، عواملى سبب كناره‏گيرى اهل بيت از رهبرى جامعه شد و طولى نكشيد كه امويان، حاكميت را به دست گرفتند و اوضاع سياسى، آنان را وارد درگيرى سياسى و نظامى با اهل بيت كرد. جايگاه اهل بيت در بين مسلمانان سبب شعله‏ورشدن احساسات و گرايش مردم به آنان و موجب تنفر از اموى‏ها گشت. عباسيان با شعار دعوت به اهل بيت، جوهره رهبرى را در مبارزه سياسى با امويان تعريف كردند و با عشق به اهل‏بيت، دولت اموى را برانداختند و خود سوار بر مركب خلافت شدند. اهل‏بيت كه با حاكميت بنى‏عباس مخالف بودند، مورد خشم و كينه آنان قرار گرفتند. نخستين‏بار منصور شاخه حسنى هاشميان را به شدت سركوب كرد و بسيارى از شخصيت‏هاى برجسته آنان را زندانى نمود يا به قتل رساند. بعد از منصور، شاخصه حسينى اهل بيت كه فرد شاخص آنان امام كاظم (ع) بودند، نخست مهدى عباسى و پس از آن فرزندش هارون، امام را سال‏ها زندانى كردند و در زندان به شهادت رساندند. عباسيان علاوه بر قتل و سركوب علويان، از تبليغات باطل خود دست نشستند و كسانى را براى ترويج ديدگاه‏هاى خود مبنى بر مشروعيت خلافت بنى‏عباسى و شكستن هيمنه اهل بيت به كار گرفتند. از اين رو، دامنه مجادله بين اهل‏بيت و بنى‏عباس روز به روز بيش‏تر شد و عباسيان سعى كردند بنى هاشم را به پذيرش حاكميت خود ملزم سازند؛ از اين رو، اوضاع سياسى- اقتصادى براى بنى‏هاشم به شدت سخت شد. امام كاظم (ع) به صورت‏هاى مختلف، به مقابله با حكومت قدرت‏مند مهدى و پس از او با حكومت مستعجل هادى و خلافت طولانى هارون پرداختند و در موارد مختلفى، مواضع منفى خود را با گفتارها و رفتارهاى سياسى ابراز كردند. ايشان به عنوان امامى برحق از اهل بيت، سكان‏دار حركت‏هاى اصلاحى پنهان و آشكار اهل بيت و پيروان خود بودند.