کتابخانه مجازی ادبیات

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

الفانتساب کتابی به ابن نمیله محمد رضا خادمیان قاضی شمس الدین سنان بن عبد الوهاب بن نمیلة الحسینی(م 648)از علمای امامیه در قرنهفتم هجری است و در مدینه منوره به منصب قضا اشتغال داشته است. سرگذشت ایشان در قضاة المدینة المنورة(ص 216-220)بیش از سایر مصادر دیده می‌شود1در هیچ کداما ز این منابع،و منابع دیگر و فهارس مخطوطات و کتابشناسیها اثری از ابن نمیلةمعرفی نشده است. ولی در موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة(ج 2،ص 590)اثری با عنوانالشجرة المبارکة العلویة الفاطمیة الحسنیة به وی نسبت داده شده و افزوده شده که تصویری ازاین اثر مخطوط در«جامعة الإمام محمد بن مسعود الإسلامیة»(ریاض)،در بخش تاریخ،به شماره1984 نگهداری می‌شود. با پیگیری حجة الاسلام آقای شیخ حسین واثقی تصویر این نسخه خطی از عربستان به مؤسسهکتابشناسی شیعه ارسال شد و با بررسی آن معلوم شد که قطعا نامش الشجرة الشریفة المبارکةنیست و احتمالا نام کتاب بحر الأنساب است و دلیلی مبنی بر اینکه تألیف ابن نمیله باشد دردست نیست.