مباحث مربوط به مهدی موعود( همواره مورد توجه اندیشمندان بوده و از جهات گوناگون بررسی شده است. به موازات تلاش ارزشمند دانشمندان مسلمان در تبیین صحیح آموزههای مهدوی، اسلامشناسان غربی نیز از این موضوع غافل نمانده و دربارۀ این باور اصیل اسلامی به اظهار نظر پرداختهاند. بیشتر دیدگاههای مستشرقان و مهدیپژوهان غربی، خواسته یا ناخواسته، از حقیقت مهدویت فاصله گرفته است که این امر، همت دوچندان مدافعان حریم امامت و مهدویت را در پاسخگویی به شبهات مطرح شده طلب میکند. اما با وجود تلاشهای انجام شده، روند نقد و بررسی مقالات و نوشتههای اندیشمندان غربی، بهویژه آنچه در دایرةالمعارفهای معتبر آمده، به کندی صورتپذیرفته است. نوشتار پیش رو، گام کوچکی در مسیر آشنایی با کلیاتی در اینباره است.
در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاههای کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازدهامامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاهها و بیان کاستیها و اشتباهات کمترشناختهشدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازدهامامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در اینباره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شدهاند؛ چنانکه هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیدهاند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاههایی ناهمگون و گاه متناقض داشتهاند. افزون بر این، کلبرگ به همپایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیمها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخههای کهن یک روایت» و «بیدقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.
لقد وقف عدد من المستشرقین القدامى والمحدثین على مسائل دقیقة ومهمة فی الفکر الشیعی عامة وفی عقیدة التشیع الإمامی بشکل خاص. ومن بین هذه الموضوعات الآیات الکریمة التی تؤشر بشکل لا یقبل التأویل وإثارة الشکوک والتساؤلات وهو موضوع (آل بیت النبی"ص") فمن المعروف أن هناک عدّة آیات تبین المدلول التاریخی والأجتماعی (أی الأسری) لأهل البیت لاسیما ما ورد فی سورة الأحزاب آیة رقم33 إذ قال عزّ من قائل بسم اللّه الرحمن الرحیم (إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیرا). فالمقصود بتعبیر أهل البیت هاهنا بحسب الکثیر من المفسرین إنهم أهل بیت النبی أو کما أشار رسول اللّه$ فی حدیثه الشریف المعروف فی الفکر الشیعی بحدیث أهل الکساء؛أو حدیث أهل العباءة:- وهم رسول اللّه وعلی وفاطمة والحسن والحسین(. المستشرقون شأنهم شأن عدد من المفسرین المسلمین الذین لا یرغبون بل ولا یرضون أن یکون هذا التعبیر (أهل البیت) مؤشرا بیّنا ومحدّدا بآل بیت النبی$ المنتسبین الیه بصلة الرحم (أولوا الأرحام) والأقربین نسبا. فراحوا یتجولون یمینا وشمالا فی تفسیراتهم التی تهدف أساسا الى توسیع دائرة فحوى هذا التعبیر لجعله یبدو وکأنه عامّا وشاملا؛ محاولة منهم الى إبعاده عن نصّه المرکزی بمعنى أهل بیت رسول اللّه. فهناک من المفسرین المسلمین، ویقف الطبری على رأس القائمة، من فسّر قول اللّه سبحانه وتعالى بأنه لا یشیر الى رسول اللّه والإمام علی والعترة الأخیار بل یشیر الى مضمون عام هو المتعلق بتوصیات اللّه تعالى وأرشاداته الموجهة الى أمّهات المؤمنین
فراوانی احادیث مربوط به مهدویت به نسبت بسیاری از مباحث دیگر، چشمگیر و درخور نگرش است. با گذری کوتاه در منابع روایی موجود از پنج قرن نخست، درمییابیم که موضوعات مربوط به امام مهدی( و برپایی حکومت عدل جهانی به دست ایشان، از جمله موضوعاتی است که پیش از به دنیا آمدن آن حضرت با بهرهمندی از سخنان پیامبر اکرم( و پیشوایان معصوم( به آن پرداخته شده است.این نقل روایات در دورههای مختلف به سبب برخی عوامل مانند انگیزههای شخصی، عوامل محیطی و پدیدۀ فرقههای انحرافی، دستخوش دگرگونیهایی شده و این دگرگونیها به طور عمده به صورت تصحیف، تحریف و حتی جعل رخ داده که به نظر میرسد در مواردی بر شمار آنها افزوده شده است و بررسی آن جایگاهی برجسته دارد.آشنایی با منابع و نیز سیر تطور نقل این روایات، از آنرو که به فهم بهتر این اندیشۀ والا کمکی شایان میکند، دارای اهمیتی بسیار است. این فعالیت پژوهشی به این صورت پیش از این انجام نشده است.در این نوشتار به صورت گذرا، از این منابع و شمار روایات مهدویت آنها در پنج قرن نخست، گزارش و تحلیل خواهد شد.
معرفى اجمالى « فرهنگنامه مهدويت» اثر خدامراد سليمانيان، فرهنگ الفبايى اعلام و اصطلاحات مربوط به مهدويت است كه در راستاى فرهنگ سازى انتظار، به زبان فارسى و در سال 1387 ش نوشته شده است. نويسنده، كتاب را با انگيزه آشنايى علاقمندان به بحثهاى مهدويت و امام عصر( عج) و آشنايى نسل حاضر با فرهنگ مهدويت تدوين كرده است تا علاقمندان با آسانى بتوانند از خلال مدخلهاى آن، به مطالب مورد نياز خود دسترسى پيدا كنند. ساختار كتاب با مقدمه مؤلف در بيان نكاتى پيرامون مباحث آغاز شده و مطالب كه مجموعهاى مدون بر اساس حروف الفباست، بيشتر مربوط به مباحث مختلفى درباره امام زمان( عج) از جمله مفاهيم، اعلام و برخى آثار مرتبط با آن حضرت مىباشد كه هر مطلب، تحت عنوانى كه مدخل ناميده شده، با رعايت ضوابط و قواعد علمى فرهنگنامه نگارى نوين، به نگارش درآمده است. نگارنده در ذيل هر يك از مدخلها، ضمن تشريح معناى لغوى آن، به ذكر آيات، روايات، منابع تاريخى و ديگر مآخذ و مصادر اشاره كرده و كوشيده است تا اطلاعات جامعى از موضوع مدخل، به خواننده انتقال دهد. از ويژگىهاى كتاب، نيازسنجى مخاطب در سطح عام و خاص بوده كه به اين منظور، دويست واژه در حوزه مهدويت انتخاب شده كه مخاطب در صورت نياز، كافى است به مدخلهاى واژههاى مربوط مراجعه و اطلاعات را به صورت روان دريافت كند. سير مطالعاتى نويسنده در چندين سال گذشته، بررسى بيش از دو هزار و پانصد روايت از بيش از دويست منبع روايى و تاريخى شيعه و عامه، مطالعه دهها كتاب در موضوع مهدويت و استفاد از كتابهاى لغت و فرهنگنامهها، سرمايه اساسى در تدوين كتاب بوده است. انتخاب مدخلها و كليد واژههاى كتاب، بر اساس مفاهيم و مقولههايى بوده كه يا ريشه قرآنى و روايى داشته يا مورد پذيرش بزرگان بوده است و نويسنده تصريح دارد كه از مفاهيم و واژههاى وارداتى و سست كه در شأن فرهنگ مهدويت نبوده، پرهيز شده و از آن جا كه مخاطب خود را عموم مردم مىداند، از بيان ديدگاهها و برداشتهاى شخصى، پرهيز كرده است. گزارش محتوا در بخش اعلام، مىتوان به مدخلهايى؛ چون احمد بن اسحاق قمى، احمد بن هلال كرخى، اسماعيله، اصحاب كهف، انطاكيه، على محمد شيرازى، بهائيت، جعفر كذاب، منصور حلاج، حسين بن روح، دجال، سفيانى، شعيب بن صالح، زبور داود، حكيمه خاتون، عوف سلمى، زيديه، شيخيه، شلمغانيه، شيصبانى، طالقان، على بن محمد سمرى، جبرئيل، حديث لوح حضرت زهرا( س)، كتاب كمالالدين و تمام النعمه، سيد حسنى، جزيره خضرا، زيارت رجبيه، سرداب، احمديه، مسجد كوفه،، بيت المقدس، نرجس، عيسى( ع)، كوه رضوى، كوه ذى طوى، مسجد جمكران، مسجد سهله و... اشاره كرد. انجمن حجتيه از جمله اعلامى است كه به توضيح آن پرداخته شده است. نويسنده اين انجمن را از جمله گروههاى فعال معاصر در حوزه مهدويت با ديدگاههاى ويژه معرفى كرده كه در بيش از نيم قرن گذشته، در بحثهاى مهدويت، به نوعى در كانون توجه بوده است. سابقه شكلگيرى اين گروه، به جريانهاى دهه 1320 ش تا ميانههاى دهه 30 در جامعه ايران برمىگردد كه افكار و عقايد آن در ذيل عناوين زير توضيح داده شده است: 1- بهائيت، دشمن اصلى 2- جدايى دين از سياست 3- ناموفق بودن قيامهاى پيش از ظهور 4- بىمعنا بودن جهاد در دوران غيبت. بخش اصطلحات حاوى مدخلهايى است؛ مانند اشراط الساعه، توقيعات، دابه الارض، غيبت، رجعت، مرگ جاهلى، وقاتون، نداى آسمانى، ولى فقيه، نيابت عام و خاص، نشانههاى آخرالزمان، مهدى شخصى و مهدى نوعى، موعود يهود و مسيحيت، امنيت، اوتاد، مقتداى مسيح، فوتوريسم، فرجامشناسى، وقت معلوم، خورشيد پشت ابر، سازمان وكالت، رجعت كنندگان، حكومت صالحان، ناحيه مقدسه، عصر زندگى، غريم، ميراثدار پيامبران، يا لثارات الحسين، امدادهاى غيبى، نيابت، پايان تاريخ، يأجوج و مأجوج و نفس زكيه. در مدخل شمائل حضرت مهدى( عج)، نويسنده مجموع روايات پيامبر اكرم( ص) و امامان( ع) كه شمايل و اوصاف حضرت مهدى( ع) را بيان كردهاند، به سه دسته تقسيم كرده است: 1- رواياتى كه شمايل آن حضرت را پس از ولادت و دوران كودكى توصيف كرده است؛ از جمله پيشانى درخشان، روى سفيد، چشمان براق، دو كتف ستبر، دو زانوى برگشته و... 2- حكاياتى كه ملاقات كنندگان با آن حضرت در طول دوران غيبت، ذكر كردهاند كه از جمله آن اوصاف مىتوان به اين موارد اشاره كرد: صورتى گندمگون، داراى قامتى نه بسيار بلند و نه چندان كوتاه، بينى كشيده، چهار شانه و... 3- احاديثى كه به نقل از معصومان( ع)، شمايل و ويژگىهاى جسمانى آن حضرت را هنگام ظهور و حكومت او بيان كرده كه يكى از مهمترين آنها، توان فوقالعاده جسمانى ايشان است.