کتابخانه مجازی ادبیات

خویشاوندی نسبی عباسیان با خاندان رسالت، پیروی از امیرالمؤمنین حضرت علی‌(ع) در برابر امویان، پی‎گیری خون‌خواهی شهیدان عاشورا، شعارهایی مانند الرضا من آل محمد و یا منصور و گزارش‌هایی درباره منصور و مهدی بودن فرزندان آنان، زمینه‌ای فراهم آورده بود که عباسیان در دوره پیش از خلافت دارای گرایش شیعی و مانند کیسانیه و زیدیه از گروه‌های شیعی شمرده شود. همسانی و همسویی ماهیت جنبش عباسیان با این نمادهای شیعی از موضوعات شایسته پژوهش است. این مقاله با روش گردآوری داده‎ها و تتبع کتابخانه‌ای و با رویکرد وصفی و تحلیلی به بررسی انتقادی ماهیت جنبش شیعی عباسیان می‌پردازد. این ارزیابی نیازمند سنجه‌هایی در زمینه جایگاه اجتماعی جنبش، جایگاه دینی رهبران جنبش، رفتار رهبران عباسی، انگیزه و اهداف جنبش و دست‌آورد جنبش برای شیعیان است تا میزان باور و همراهی عباسیان با اندیشه‌های شیعی در فرآیند جنبش تا دست‌یابی به خلافت روشن گردد. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده آن است که هم‌گرایی جنبش عباسیان با باورهای شیعی در یک فرآیند پنهان چرخش داشته است و گام‌به‌گام به اندیشه‌های گروه‌های رقیب شیعه گرایش پیدا کرده‌ است.

شناخت و ارزیابی رفتارها و مناسبات شیعیان در تعامل با امامان ع ، ره یافتی ضروری برای شناخت دقیق عقاید آنان و سیرة ائمه اطهارع است . این مهم در حوزه های گوناگون اعتقادی ، فرهنگی ، اجتماعی و... نیازمند بررسی است . در پژوهش حاضر، باورها و مناسبات اعتقادی شیعیان با امامان دوازده گانه ع در دوران حضور، مورد بررسی قرار گرفته است ؛ افزون بر این ، گونه های مختلف روابط اعتقادی شیعیان با ائمه ع شناسایی و معرفی شده و به این پرسش که شیعیان چگونه از مقام رفیع معنوی ائمه ع بهره می بردند و آیا روابط شیعیان با امامان ، متناسب با جایگاه الوهی ایشان بوده ، پاسخ داده شده است . تلاش شیعیان عصر حضور، برای شناخت امامان ، دفاع از کیان امامت و پیشوایان معصوم و تمسک به مقام معنوی ائمه اطهارع ، از مهم ترین محورهای مناسبات شیعیان در حوزة اعتقادی است که با وجود تفاوت رفتاری شیعیان در برخی موارد، سیر تکامل معرفتی و رفتاری ایشان در تعامل با امامان ، مشهود است .

به دنبال استقلال عراق از امپراتوری عثمانی و تشکیل نظام سلطنتی در این کشور، شیعیان عراق نیز در موقعیت جدیدی قرار گرفتند. در زمان حکومت پادشاهی و عصر جمهوری به واسطه سیاست های دولت های حاکم بر عراق، تغییرات عمده ای در ساخت اجتماعی جامعه شیعی این کشور رخ داد که از جمله این تغییرات به افزایش روند شهری شدن این جامعه می توان اشاره نمود. تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق از جمعیتی اکثرا روستایی به جمعیتی اکثرا شهری در کنار وقوع برخی از رخدادها و پدیده های سیاسی و فکری در عرصه داخل و خارج از عراق، در طی قرن بیستم، شیعیان این کشور را در موقعیت جدیدی قرار داد. واکنش شیعیان در برابر این تحولات منجر به ایجاد شرایط تازه ای گردید که فهم این شرایط در تحلیل نهایی سرنوشت جامعه شیعی عراق در قرن بیستم تاثیرگذار خواهد بود. در مقاله پیش روی تلاش گردیده تا ضمن بررسی این شرایط، تاثیرات آن بر ساختار اجتماعی و تحولات سیاسی شیعیان عراق مورد توجه قرار گیرد.

بعد ازجنگ جهانی اول و استقلال عراق از امپراتوری عثمانی، تمام حکومت‌هایی که در این کشور به قدرت رسیدند، به‌رغم شکل‌ها و نگرش‌های مختلف‌شان، در پدیدآوردن مشارکتی که همه بخش‌های جامعه را در بر گیرد، شکست خوردند. در این میان، شیعیان بدون توجه به جمعیت و خدماتشان در استقلال عراق، کمتر از هر گروه دیگری مورد توجه قرارگرفتند. انقلاب 1958م عبدالکریم قاسم و انجام پاره‌ای اصلاحات از سوی وی و نیز گسترش ایدئولوژی‌های غیر دینی از جمله کمونیسم، واکنش روحانیت شیعه را در پی داشت. به نظر می‌رسد این واکنش نقش عمده‌ای در احیای هویت سیاسی شیعیان عراق در این دوره و پس از آن داشته است. در این میان، جماعةالعلماء، از نخستین گروه‌هایی است که نقش ارزنده‌ای را در این مورد ایفا کرد. نگارنده در این پژوهش تلاش نموده تا ضمن بررسی شرایطی که منتهی به پیدایش جماعةالعلماء شد، نقش این گروه را در تحولات سیاسی جامعه شیعی عراق مورد توجه قرار دهد.