کتابخانه مجازی ادبیات

در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻓﺮﺻﺖﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎری در اﺧﺘﯿﺎر اﻣﺎﻣﯿﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. از ﺳﻮﯾﯽ، اﻓﺰاﯾﺶ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ اﻣﺎﻣﯿـﻪ، زﻣﯿﻨﻪای ﺑﻪ دﺳﺖ داد ﺗﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ، ﺑﻪ دﻓﺎع ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ از دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑـﻪ ﮐـﺎرﮔﯿﺮی روشﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن، اﻣﮑﺎن ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﺬﻫﺐ و ﺣﻞّ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﺷﯿﻌﯿﺎن را ﻓـﺮاﻫﻢ آورﻧـﺪ. در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺎن، ﺣـﺪﯾﺚ ﻏﺪﯾﺮ، ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻬﻤﯽ را در راﻫﺒﺮدﻫﺎی اﻣﺎﻣﯿﻪ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮد. روﯾﮑﺮد داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻏـﺪﯾﺮ، ﻧﺎﺷـﯽ از اﻫﻤﯿـﺖ و ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻣﺎﻣﺖ و ﻧﺺ در ﻓﻬﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻇﻬﻮر و ﺑـﺮوز آن در ﺳﯿﺎﺳـﺖ و ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻣـﺮدم و ﻣﻬـﻢ ﺗـﺮ از ﻫﻤـﻪ، ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ آن ﺑﺎ ﻫﻮﯾﺖ ﺗﺸﯿﻊ ﺑﻮد. ﺑﺎزﺧﻮرد اﯾﻦ اﻣﺮ، اﻓﺰاﯾﺶ اﻋﺘﺒﺎر و ﻫﻮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن و ﺣﻞّ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺋﻞ داﺧﻠـﯽ آﻧـﺎن ﺑﻮد؛ اﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن اﻣﺎﻣﯿﻪ اﻋﻢ از داﻧﺸﻤﻨﺪان، رﺟﺎل ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و دوﻟﺘﻤـﺮدان در آن ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﻓﻌـﺎل داﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﯿﺮاﺛـﯽ ﻋﻈـﯿﻢ از ﺗﻼش ﻓﮑﺮی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﺮوز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ، ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫـﺎی اﻣﺎﻣﯿـﻪ در راﺳﺘﺎی ﺗﺒﯿﯿﻦ آﻣﻮزهﻫﺎی ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ، ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻏﺪﯾﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن را ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ. روش ﭘﮋوﻫﺶ، ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ- ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و اﺳﻨﺎدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ اﺳﻼﻣﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.

در حوزة مطالعات اجتماعی دین در ایران، معمولاً کمتر به این مسئله پرداخته شده است که وجدان جمعی اجتماع دینی از طریق چه سازوکار‌هایی تولید و بازتولید می‌شود. بنا به رویکردهای انسان‌شناسی اجتماعی و نمادین می‌توان به طرح این مسئله پرداخت که مهم‌ترین و عمومی‌ترین مناسک دینی که نقش اصلی را در بازتولید وجدان جمعی شیعیان دارد، کدام است. دورکیم معتقد است که دین و امر قدسی در نهایت همان بازنمایی جامعه در نمادهای مقدس است. جامعه از طریق این نمادها، خودش را در مناسک مذهبی و نظام اعتقادی همراه آن‌ها برای افراد بازتولید می‌کند. در طی این مناسک وجدان جمعی مؤمنان به‌طور فعالانه تولید و بازتولید می‌شود و فرد آگاهی جمعی خودش را از خلال ذهنیت مذهبی موجود در مناسک دینی، به دست می‌‌آورد و از این طریق جامعه،خودش را در فرد درونی می‌کند.  سفرنامه‌نویسان غربی از دورة صفویه به این‌ سو داده‌های بسیاری را در حوزه‌های مختلف فرهنگ و جامعة دینی ایران فراهم کرده‌اند. یکی از مسائل مورد توجه برای ناظران مسیحی در ایران، دین و مذهب ایرانی و به‌ویژه مذهب تشیع بوده است. این داده‌ها بیانگر آن‌است که عزاداری محرم، عمومی‌ترین و مرکزی‌ترین مناسک جمعی شیعیان است که جامعة شیعی در آن به اوج احساسات و عواطف جمعی مذهبی خودش می‌رسد. بنا به رویکردی دورکیمی، مناسک محرم مهم‌ترین و اصلی‌ترین منسک دینی است که وجدان جمعی و آگاهی جمعی شیعیان ایرانی در آن تولید و بازتولید می‌شود. ذهنیت مذهبی مؤمنان نیز در طی این مناسک در افراد ایجاد می‌شود و از خلال این ذهنیت، پیوند فرد با جامعه و هویت اجتماعی‌اش بازتولید می‌شود و به نوعی ظهور عمومی پیدا می‌کند؛ و از سوی دیگر، جامعه خودش را با اقتداری بیشتر در فرد درونی می‌سازد. همة این‌ها سبب شده است که مناسک عزاداری اصلی‌ترین محمل انتقال و تداوم وجدان جمعی شیعیان ایرانی باشد.