کتابخانه مجازی ادبیات

«امام کاظم» (علیه‌السلام) در ابتدای امامت، با چالش‌هایی روبه رو بوده اند که این چالش‌ها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیه‌السلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دست‌یافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» به‌عنوان ملاک تعیین‌شده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص می‌شود که امام کاظم (علیه‌السلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفاف‌سازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریان‌های انحرافی و فرقه‌های مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیه‌السلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یک‌سو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگ‌ترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خط‌مشی آگاهانه‌ای را بنیان‌گذاری نموده‌اند.

روش‌شناسي و بسترشناسي يک نظريه، از مهم‌ترين مسائلي است که نقش مهمي در تحليل و شناخت چرايي صدور آن نظريه دارد. متکلمان شيعي مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجري، از بزرگ‌ترين متکلمان اماميه در طول تاريخ به‌شمار مي‌آيند. با اين حال، روايات امامان معصوم عليه السلام، که از منابع اصيل تفکر ديني به‌شمار مي‌آيند، حضور کم‌رنگي در کتاب‌هاي کلامي ايشان دارند. هدف از نگارش اين مقاله، ابتدا روش‌شناسي فکري اين متکلمان، و سپس تحليل چرايي تکيۀ فراوان ايشان بر عقل در براهين و نظريات کلامي مربوط به مسئلۀ امامت با توجه به بستر فرهنگي شهر بغداد در آن دوران است. بر اساس مهم‌ترين يافته‌هاي اين نوشتار، نگاه سخت‌گيرانۀ متکلمان بغداد به احاديث و نيز تنوع مکاتب گوناگون کلامي و نيز تعصبات مذهبي و درگيري‌هاي شديد فرقه‌اي در بغداد، از مهم‌ترين عواملي است که مانع از استفادۀ لازم متکلمان شيعي از روايات در آن دوران شده است.

امام موسی کاظم( که به شهادت رسید، برخی ایشان را همان مهدی موعود خواندند. آن‌گاه فرقه واقفیه به وجود آمد و حوزه علمیه کوفه دچار پریشانی گردید. افزون بر این، مهاجرت امام رضا( به ایران و رونق یافتن حوزه علمیه قم با حضور شاگردان بزرگ امام رضا( نیز از فروغ حوزه کوفه کاست.حوزه علمیه بغداد در دوره غیبت صغرا و سپس در آغازین دهه‌های غیبت کبرا به قطب علمی شیعه بدل شد. حوزه بغداد، به دلیل حضور نایبان خاص امام مهدی( و مهاجرت علمای قم و کوفه و اکثر مناطق به این شهر و حضور دولت نیرومند آل‌بویه رونق گرفت. عالمان بزرگی در این حوزه ظهور کردند که بیشتر آنان به دلیل هم‌زمانی با غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام مهدی( اثر خاصی در این زمینه دارند. این مقاله با معرفی حوزه علمیه بغداد و علمای بزرگ آن، فهرستی کوتاه همراه با توضیحات لازم درباره نوشته‌های ایشان در زمینه مهدویت، ارائه می‌دهد.

آغاز امامت امام كاظم (ع)، هم‏زمان با فراگيرى چالش جانشينى در اذهان شيعيان امام صادق (ع) بود. مطالعه روايات معصومان، نشان مى‏دهد طراحى ويژه اهل‏بيت (عليهم السلام) به گونه‏اى صورت گرفته كه اصول شناخت امام در زمان بروز چالش، در اختيار مردم است. نص، علم و ودايع امامت، از جمله ابزارهاى رفع حيرت است. باور عمومى جامعه، بر خود معرفى امام استوار است؛ در حالى كه تعاليم اهل‏بيت به همراه خواص اصحاب، از تأثيرگذاران اصلى صحنه به شمار مى‏آيد. اين مقاله جُستارى در آسيب‏شناسى اين چالش است.