با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلحمحورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کمتر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهنترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخیای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهرهگیری از آنها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلحمحور صحه گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفافسازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنهانگیزان، با رویکردی صلحطلب کوشیدند تا از منتهی شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همانطورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دینمحور با بازماندگان، عدممماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکمران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.
صحابهنگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمینهای اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابهنگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا میپنداشتند. اما صحابهنگاریهایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحتتأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکلهای مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابهنگاران در پی حل، پاسخگویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیهرانی گفتمانهای نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سدههای نخست هجری میپردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجستهسازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیندها و ایدئولوژیها حرکت نماید.
الغارات كتاب الغارات نوشته ابواسحاق ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفى كوفى (م283) است. موضوع چون هدف مؤلف در اين تأليف آن بوده كه غارتهايى را كه بعد از جنگ نهروان به قلمرو امير المؤمنين على عليهالسلام و سرزمينهاى تحت تصرف او از طرف معاويه شده ياد كند آن را الغارات ناميده است. اين نوع تأليف در آن زمان ميان مورخان متداول بوده و ابومخنف، هشام كلبى، مدائنى و نصر بن مزاحم در اين موضوع تأليف داشتهاند. مطالب فرعى در كتاب با اين حال به دليل آگاهىهاى فراوان مؤلف، مطالب ارزشمندى خارج از عنوان اصلى غارات بر اين كتاب افزوده شده است. چنانكه مؤلف مختصرى از زندگانى اميرالمؤمنين على عليهالسلام و روش ادارى - مالى، سياسى، اخلاقى و خطبههاى آن حضرت، كارگزارانى چون قيس بن سعد، محمد بن ابىبكر، مالك اشتر، رويدادهاى آنان در مصر را گزارش كرده است. اهميت كتاب اين كتاب از قديم مورد استفاده عالمان و مورخان شيعه و سنى بوده است. علامه مجلسى مطالب اين كتاب را در بحارالانوار آورده و ابن أبى الحديد بسيارى از گزارشهاى اين كتاب را در شرح نهج البلاغه خود آورده است. كتاب حاضر از نظر تاليف و نگارش و عناوين و اسلوب بسيار خوب تنظيم شده و از نظر محتوا هم بسيار متقن مىباشد. در اين كتاب از ائمه شيعه و راويان اماميه بسيار كم استفاده شده اما از راويان مشهور اهل سنت مانند رجال صحاح سته و مسانيد معروف نقل مىشود. نسخه شناسى با وجود شهرت و اهميت اين كتاب، نسخههاى چندانى از آن موجود نيست و همانگونه كه محقق كتاب مرحوم محدث ارموى گفته است نسخ اين كتاب از قديم بسيار كمياب بوده است. قديمترين نسخه شناخته شده در اختيار علامه مجلسى بوده كه بر اساس نسخهاى ديگر در دوره صفويه استنساخ شده است. همين نسخه منحصر به فرد اساس تصحيح و چاپ محدث ارموى قرار گرفته و در سال 1354 منتشر شده است. محدث ارموى ضمن مقدمه مفصلى بر اين كتاب، از راويان متعدد ثقفى ياد كرده و درباره نسخ كتاب سخن گفته است. چاپ ديگر آن در بيروت انجام شده است. تا كنون دو ترجمه از اين اثر نيز عرضه شده است كه ترجمه عطاردى مقدمهاى ارزشمند درباره كتاب و نسخ آن در بر دارد.