کتابخانه مجازی ادبیات

با رحلت رسول خدا، توجه به رویکرد صلح‌محورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کم‌تر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهن‌ترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این ‌اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخی‌ای از نحوة عملکرد امام علی در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهره‌گیری از آن‌ها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلح‌محور صحه ‌گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی - تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفاف‌سازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنه‌انگیزان، با رویکردی صلح‌طلب کوشیدند تا از منتهی‌ شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همان‌طورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دین‌محور با بازماندگان، عدم‌مماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکم‌ران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند.

صحابه‌نگاری که به طور جدی از قرن سوم هجری آغاز گشت، با ورود اسلام به سایر سرزمین‌های اسلامی راه یافت؛ زیرا صحابه‌نگاران، اصحاب را واسطه میان پیامبر و امت و نیز آشنایان به سنت و سیره رسول خدا می‌پنداشتند. اما صحابه‌نگاری‌هایی که در مناطق مختلف تدوین شد، تحت‌تأثیر جریانات فکری ـ سیاسی، شکل‌های مختلفی به خویش گرفت و علاوه بر کمیت و حجم، در محتوا و روایات این آثار، تأثیرات بسزایی برجای نهاد. این جریانات فکری ـ سیاسی، سبب گشت تا صحابه‌نگاران در پی حل، پاسخ‌گویی و یا مقابله با این تفکرات، روایاتی را از اصحاب انعکاس دهند، که در جهت تأیید ایدئولوژی مورد توافق خویش و یا در راستای حاشیه‌رانی گفتمان‌های نامطلوب جامعه باشد. پژوهش پیش ‌روی، تلاش خواهد کرد تا شیوة بازیابی الاستیعاب در ترجمه خلفای نخستین را تحلیل کند تا نشان دهد که اگرچه این کتاب، به بازتاب همان روایات سده‌های نخست هجری می‌پردازد، گزینش، چینش و چگونگی کاربرد واژگان آن در جهت طرد و یا برجسته‌سازی برخی از اصحاب شکل گرفته است تا به فرآیند سیاسی ـ مذهبی زمانه پاسخ قاطعی دهد و یا در جهت تأیید این فرآیند‌ها و ایدئولوژی‌ها حرکت نماید.

مؤلف و موضوع‏ كتاب «روضة الواعظين و بصيرة المتعظين» نوشته فتال نيشابورى (م 508) و موضوع آن تاريخ و مناقب معصومين(عليهم السلام) و همچنين مواعظ و اخلاقيات (و به گفته خود مؤلف در اصول و فروع دين و زهد و مواعظ) است. محتواى كتاب‏ اين كتاب شبيه كتاب‏هاى امالى، در 96 مجلس تنظيم شده است: سه مجلس در ماهيت عقل و برترى آن و معرفت خداوند، دو مجلس در باره نبوت، سپس مجالسى در خصوص اميرالمؤمنين(ع)، ايمان ابوطالب، فاطمه بنت اسد، حضرت زهرا(س)، از مجلس هفدهم تا سى و يكم شرح حال و مناقب ائمه اطهار و پس از آن فروع دين و مباحث اخلاقى است. اين مجالس به فراخور موضوع، گاه مفصل و گاه مختصر است. فتال در تنظيم مجلس‏ها، پيوستگى تاريخى را رعايت نكرده و برخى مباحث را هم طرح نكرده است مانند مغازى. بدين ترتيب مى‏توان گفت در چاپ دو جلدى، جلد نخست به زندگى ائمه و جلد دوم به مواعظ و سخنان آنان در موضوعات گوناگون اختصاص دارد. انگيزه نگارش‏ فتال در مقدمه آورده است كه از جوانى براى مردم مجالسى داشتم و به پرسش‏هاى آنان درباره اصول و فروع پاسخ مى‏دادم. سپس از من خواستند پند و اندرز و سخنان بازدارنده از گناه برايشان بگويم ولى آن را در كتابى جامع نيافتم لذا خود به اين كار اقدام كرده و به جمع‏آورى سخنان معصومين و اخبار آنان همت گماشتم كه خود كارى پر زحمت بود. اسناد اين روايات را هم حذف كردم زيرا براى اخبار رايج و مشهور، نيازى به ذكر اسناد نيست. كتاب روضة الواعظين از هنگام تأليف مورد توجه قرار گرفته است و مورد استناد قرار گرفته است. اين كتاب يكى از منابع بحار الانوار به شمار مى‏رود. مؤلف تأكيد مى‏كند كه هيچ روايتى در اين كتاب نياورده مگر اينكه معناى صحيح و مطابق شيعه براى آن داشته است. منابع كتاب‏ منابع اين كتاب عبارتند از: كافى، كتب متعدد شيخ صدوق، كتب شيخ مفيد بخصوص امالى و ارشاد، كتب شيخ طوسى كه در غالب موارد عبارات آنان آمده و در مواردى تلخيص يا تلفيق شده است. گاه به اشتباه اين كتاب به شيخ مفيد نسبت داده شده كه درست نيست. شايد نقل مستقيم بسيارى از مطالب ارشاد شيخ مفيد در آن يا نام شيخ مفيد بر نسخه‏اى از اين كتاب، سبب اين اشتباه شده باشد.

مؤلف و موضوع‏ كتاب «روضة الواعظين و بصيرة المتعظين» نوشته فتال نيشابورى (م 508) و موضوع آن تاريخ و مناقب معصومين(عليهم السلام) و همچنين مواعظ و اخلاقيات (و به گفته خود مؤلف در اصول و فروع دين و زهد و مواعظ) است. محتواى كتاب‏ اين كتاب شبيه كتاب‏هاى امالى، در 96 مجلس تنظيم شده است: سه مجلس در ماهيت عقل و برترى آن و معرفت خداوند، دو مجلس در باره نبوت، سپس مجالسى در خصوص اميرالمؤمنين(ع)، ايمان ابوطالب، فاطمه بنت اسد، حضرت زهرا(س)، از مجلس هفدهم تا سى و يكم شرح حال و مناقب ائمه اطهار و پس از آن فروع دين و مباحث اخلاقى است. اين مجالس به فراخور موضوع، گاه مفصل و گاه مختصر است. فتال در تنظيم مجلس‏ها، پيوستگى تاريخى را رعايت نكرده و برخى مباحث را هم طرح نكرده است مانند مغازى. بدين ترتيب مى‏توان گفت در چاپ دو جلدى، جلد نخست به زندگى ائمه و جلد دوم به مواعظ و سخنان آنان در موضوعات گوناگون اختصاص دارد. انگيزه نگارش‏ فتال در مقدمه آورده است كه از جوانى براى مردم مجالسى داشتم و به پرسش‏هاى آنان درباره اصول و فروع پاسخ مى‏دادم. سپس از من خواستند پند و اندرز و سخنان بازدارنده از گناه برايشان بگويم ولى آن را در كتابى جامع نيافتم لذا خود به اين كار اقدام كرده و به جمع‏آورى سخنان معصومين و اخبار آنان همت گماشتم كه خود كارى پر زحمت بود. اسناد اين روايات را هم حذف كردم زيرا براى اخبار رايج و مشهور، نيازى به ذكر اسناد نيست. كتاب روضة الواعظين از هنگام تأليف مورد توجه قرار گرفته است و مورد استناد قرار گرفته است. اين كتاب يكى از منابع بحار الانوار به شمار مى‏رود. مؤلف تأكيد مى‏كند كه هيچ روايتى در اين كتاب نياورده مگر اينكه معناى صحيح و مطابق شيعه براى آن داشته است. منابع كتاب‏ منابع اين كتاب عبارتند از: كافى، كتب متعدد شيخ صدوق، كتب شيخ مفيد بخصوص امالى و ارشاد، كتب شيخ طوسى كه در غالب موارد عبارات آنان آمده و در مواردى تلخيص يا تلفيق شده است. گاه به اشتباه اين كتاب به شيخ مفيد نسبت داده شده كه درست نيست. شايد نقل مستقيم بسيارى از مطالب ارشاد شيخ مفيد در آن يا نام شيخ مفيد بر نسخه‏اى از اين كتاب، سبب اين اشتباه شده باشد.