کتابخانه مجازی ادبیات

در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاه‌های کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازده‌‌امامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاه‌ها و بیان کاستی‌ها و اشتباهات کمترشناخته‌شدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازده‌امامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در این‌باره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شده‌‌اند؛ چنان‌که هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیده‌اند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاه‌هایی ناهمگون و گاه متناقض داشته‌اند. افزون بر این، کلبرگ به هم‌پایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیم‌ها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخه‌های کهن یک روایت» و «بی‌دقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.

لزوم تحول و بازنگري انديشه کلامي - سياسي شيعه در ارتباط با بحران غيبت امري مهم است که پايه هاي آن توسط امامان شيعه ريخته شد، اما در دوران غيبت، نوبختيان نقش اصلي را در اين تحول ايفا کردند. انديشمندان نوبختي در فضاي بحراني غيبت در عرصه کلام سياسي به بررسي مسائل اساسي و مشکلات واقعي مکتب اماميه پرداختند. تلاش اين بزرگان براي پاسخ به مسائل مبتلا به جامعه تاکيد بر گفتماني اعتدالي و ترکيبي بود که مرکب از عقل گرايي و روش حکمي معتدل و هماهنگ با نص (کتاب و سنت) مي باشد. اين نگرش در واقع ترکيب منطقي عقل و وحي متناسب با شرايط زمانه و سازگار با مکتب اماميه بود. در سطح سياسي اين خاندان علاوه بر تمرکز بر پاسخ به شبهات ديني به ويژه در عرصه سياست، توسعه فضا براي دفاع از اعتقادات ديني اماميه را مدنظر داشتند. در اساس، شکل گيري انديشه کلامي - سياسي خاندان نوبختي نمونه اي بارز از پاسخ به بحران هاي معرفتي و سياسي جامعه قلمداد مي شود.