کتابخانه مجازی ادبیات

اقدام سلجوقيان به نابود كردن دار العلم‏ هاى ابو نصر شاپور (وزير شيعى آل‏ بويه) و شريف رضى و شريف مرتضى در بغداد و دار الكتب عضد الدوله بويه در شيراز و كتاب‏خانه صاحب بن عبّاد (وزير شيعى آل بويه) در رى، به گستردگى در منابع تاريخى قرن پنجم و پس از آن، ياد شده و موجب بدنامى سلاجقه- كه متظاهر به مسلمانى و اطاعت از خليفه عبّاسى و بر مذهب شافعى بودند- گرديده است. هم‏زمان، مورّخان و پژوهشگران حوزه تمدّن و فرهنگ، به سهم بزرگ سلجوقيان در شكل‏ گيرى «مدرسه» (و در نتيجه در تاريخ نهادهاى آموزشى در تمدّن اسلامى) اشاره مى‏ كنند و در اين بحث، تلاش اين حكومت گران سُنّى مذهب براى مقابله با مراكز علمى شيعيان (دار العلم‏ ها و دار الكتب‏ هاى آل بويه و فاطميان مصر) و نيز اهتمام آنها به جبران خسارت‏ هاى وارد شده بر علم و اهل علم را عاملى مؤثّر و بلكه اصلى مى ‏شمارند؛ امّا مرورى بر كتاب نقض نشان مى‏ دهد كه مؤلّف آن، در بيان آثار و مفاخر شيعه، تا نهايت درجه ممكن، از ذكر نام كتاب‏خانه‏ ها و دار العلم‏ها و دار الكتب‏ هاى سوخته و بر باد رفته شيعيان، پرهيز مى‏ كند و در عوض، در يادكرد مؤسّسان شيعى اين مراكز علمى، با زيركى، بر خدمات اجتماعى و عام المنفعه و حسن تدبير و درايت و كشوردارى و مردم‏ دارى آنها تأكيد مى‏ كند و در اين راه، ساختن پُل و نهر و كاريز و بيمارستان و برگزارى مجالس مناظره و ... را بر تأسيس دار العلم ‏ها و كتاب‏خانه‏ هايى كه ويژه اهل علم و مستقر در دربار بوده‏ اند، مقدّم مى‏ دارد. وى همچنين، تلاش گسترده سلجوقيان را در تأسيس مدارس، مى ‏ستايد و به گستردگى به نقش وزيران شيعى در اين توسعه و تجهيز و پشتيبانى مدارس (از طريق موقوفات و عطايا و مَبرّات و ...) اشاره مى‏ كند و مى‏ كوشد تا نشان دهد كه مدارس عصر سلجوقى، ادامه طبيعى و تاريخى دار العلم‏ ها و دار الكتب ‏ها و دار الحكمه‏ هاى پيش از خودند (و نه در برابر آنها) و بر همين اساس، به كثرت وزيران و ديوانيان شيعى در دربارهاى سلاجقه (با ذكر نام و منصب) و كثرت مدارس و موقوفات فرهنگى آنها در اين عصر،افتخار مى‏ كند و از وفادارى و صداقت آنها در خدمت به مخدومان خويش و تبعيّتشان از سياست‏ هاى فرهنگى سلاجقه، شواهد و مؤيّدات فراوان مى‏ آورد. بدين ترتيب، ذهنيت مشهور تقابل و تعصّب شيعه و سنّى را در تحليل تاريخى خود، يك سره به هيچ مى ‏انگارد. از جمله دلايل و شواهدى كه ديدگاه مشهور تقابل مدارس و دار العلم‏ها را زير سؤال مى‏برد و تحليل عبد الجليل رازى را (در كتاب نقض) تقويت مى‏ كند، وجود دارالعلم هاى سُنّى، مثل دارالعلم ابن سِوار در بصره در روزگار آل بويه و دار العلم مارستانى در بغداد پس از آل بويه و نيز وجود مدارس شيعى متعدّد در قم و رى در روزگار سلجوقيان است. به علاوه، عبدالجليل، «موقوفه» و «عمومى» شدن مراكز علمى و كتاب‏خانه‏ ها در عصر سلجوقى- كه تحوّلى مثبت در نهاد آموزش محسوب مى‏ شوند- و نيز اهتمام سلاجقه به گردآورى كتاب‏ هاى دارالعلم‏ هاى پيشين و استنساخ آنها را مى‏ ستايد و بدين ترتيب، به طور ضمنى اشاره مى‏ كند كه ميراث علمى عصر آل بويه، همچنان محفوظ است و وزيران و ديوانيان سياستمدار سلجوقى، آنها را به در بُرده و به كتاب‏خانه‏ هاى مدارس بعدى، منتقل و وقف نموده‏ اند.