موقعيت تاريخى عبد الجليل قزوينى رازى (به خاطر نزديكى زمانىاش به كسانى كه مذهبشان را ياد كرده است) و منزلت اجتماعى وى (به عنوان عالم و متكلّم شيعى برجسته روزگار خود) و اعتبار و كاركرد اثرِ وى (كه كتابى در مناظره و جدل است و ناگزير، بر مطالب ترديدآميز و ضعيف و دوپهلو و محلّ اختلاف، تكيه نمىكند)، از كلام وى و كتاب وى، منبع تاريخى معتبرى در شناخت مذهب بسيارى از عالمان و مصنّفان و سياستمداران و ديوانيان و ... و از جمله شعرا ساخته است. با دقّت در آثار تراجمنگاران متأخّر شيعه (همچون: مجالس المؤمنين، أمل الآمل و ذيلهاى آن، رياض العلماء، روضات الجنّات و قصص العلماء)، متوجّه مىشويم كه به دليل گُسست تاريخى گزارشها و آسانگيرى مؤلّفان در نسبت دادن مذهب به افراد بر اساس شواهد و قرائن ضعيف و اجمالى و محدود (و به تعبير امروز: شيعهتراشى آنان)، چندان قابل اعتنا و استناد به نظر نمىرسند، در حالى كه گزارشهاى عبد الجليل، از جهت قُرب تاريخى و معاصرت، كمنظيرند. در اين نوشتار، سعى بر آن است تا با آوردن فهرستى از نام شعراى «شيعى» خوانده شده (ياد شده به تشيّع) در كتاب نقض، به ترتيب دوره تاريخى، آشنايى گسترده عبد الجليل با ادبيات فارسى و عربى روزگار خود و پيش از آن و نيز مهارت وى را در به كارگيرى ادبيات و تاريخ ادبيات در مجادلات كلامى، نشان دهيم. ابتدا شرح حال مختصرى از شعرا و آثار آنها ارائه مىگردد و در ادامه، نمونه شعرى از آنها آورده مىشود كه تا حدى، افكار و عقايد مذهبى آنها را نشان دهد.
بررسی گزارشهای مرتبط با فضائل اهل بیت(ع) برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل بیت(ع) گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهدی درونی همچون؛ محتوا، راویان و منابع؛ و شواهد بیرونی مانند گزارشهای پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونهای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش میکند درستی «خبر ثعبان» را بررسی کند. تحلیل گزارشها، نشان میدهد که تفاوت موجود در نقلهای خبر، به تنافی آنها منجر نمیشود، بلکه نوعی همپوشانی در آنها مشاهده میشود؛ اما از جنبه اِسنادی، منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه، این ماجرا را باورپذیر در نظر میآورد.
یکی از دورههای مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که بهسبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنیمذهب به جای دولت شیعی آلبویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور میشود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهلسنت و خلافت عباسی داشتند ـ میبایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعهنشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و بهتبع آنها فعالیتهای علمی و پژوهشی، نهتنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته میشود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیتهای آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر میرسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعهمذهب آلبویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.