کوششهای عالمان شیعی در عرصههای گوناگون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ناشناخته مانده و به اندازه شایسته، مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است؛ چنانکه بر بسیاری از حوزویان نیز این تکاپوها، پوشیده مانده است. در این مقاله کوشیده شده است تا براساس کتاب تاریخ ادبیات ایران که یکی از منابع معتبر برای مطالعه فرهنگی این سرزمین است، بخشی از این تکاپوهای مهم عالمان شیعی در عرصه زبان و ادبیات فارسی، معرفی شود.
کتاب بستان الناظرین فی معرفه ائمه الهادین اثر محمد یوسف بیکا که در سال 1119 - 1120 نوشته شده، شرح چهل حدیثی است که نویسنده ضمن آن سعی کرده است به مسائل مختلفی که به تشیع و اعتقادات صحیح او مربوط می شود، بپردازد. در واقع، می توان آن را اثری در معرفی شیعه و ویژگی های آن دانست. نویسنده در نوشتار پیش رو، با ارائه گزارشی از کتاب، محتوای آن را در بوته بررسی قرار داده است.
«علم امام» از مسائلي است که همواره اذهان علما و متفکران شيعي و حتي بسياري از پيروان ائمه عليهم السلام را به خود مشغول کرده است. بدين روي، سبب ايجاد پرسش هايي از ائمه اطهار عليهم السلام در اين باره شده است. با توجه به پرسش هاي متعددي که در اين زمينه مطرح است، اين نوشتار تنها از يک منظر به اين مساله مي پردازد که آن، علم امام از منظر علماي شيعه است، به اين که شعاع اين علم چه مقدار است و تا کجا امتداد و وسعت دارد. با وجود وحدت نظر انديشمندان شيعي در برخي حوزه هاي بحث علم امام، در بعضي موارد از جمله پرسش مزبور، پاسخ هاي واحدي دريافت نمي شود و به طور کلي، همه نظريه ها را مي توان در سه ديدگاه تقسيم کرد: رويکرد ترديد و سکوت، رويکرد محدوديت علم امام، رويکرد احاطه علمي کامل امام به همه چيز.
در مقاله پیشین (فصل اول از کتاب) به پاره اى از چالشهایى که شیعیان در آغاز غیبت کبرى بدان دچار آمدند اشاره کردیم و این که چگونه بنیادهاى فکرى شیعه در پیوند با قدرت سیاسى حاکم شکل گرفت. در این دوره فقیهان شیعى تجربه کردند, تا چگونه میان نصوص شیعى و واقعیتها و بوده و هست زمانه هماهنگى پدید آرند. از این زاویه, موضوع پیوند و پیوستگى با قدرت سیاسى حاکم نمونه اى از کارکرد فقیهان شیعى است که چگونه مسأله سیاسى را با نگاه دینى توانستند حل کنند. با ژرف کاوى در دیدگاههاى این فقیهان مى توان نماى کلّى از دولت را در عصر غیبت دریافت. نزدیک بود تا دولت شیعى آل بویه, اثرها و ردپاهاى ژرف تر و ماندگارترى بر اندیشه شیعه امامى برجاى گذارد که شورشهاى سیاسى مذهبى این سده در برابر چیرگى و دامن گسترى آل بویه سدّى بزرگ پدید آوردند.