کتابخانه مجازی ادبیات

در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاه‌های کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازده‌‌امامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاه‌ها و بیان کاستی‌ها و اشتباهات کمترشناخته‌شدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازده‌امامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در این‌باره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شده‌‌اند؛ چنان‌که هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیده‌اند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاه‌هایی ناهمگون و گاه متناقض داشته‌اند. افزون بر این، کلبرگ به هم‌پایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیم‌ها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخه‌های کهن یک روایت» و «بی‌دقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.

آراء رو به گسترش جریان‌های فکری رقیب و معاصر با شیخ مفید(م.۴۱۳) درخصوص افضلیت امام، بخشی از دلایل نگارش کتاب الارشاد توسط این متکلم برجسته امامی می‌باشد. در این زمان برخی از گفتمان‌ها با وجود باور به تفضیل علی(ع)، با صدور جواز امامت مفضول، بر مشروعیت خلافت متقدمین تاکید داشتند. برخی دیگر نیز علیرغم هم‌سویی با امامیه در لزوم افضلیت امام- از مباحث امامت عامه- با باور به انطباق فضیلت خلفا بر ترتیب تاریخی خلافت آنان، بر عدم تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) رأی می‌دادند. در چنین فضایی مفید کتاب الارشاد را با تکیه بر آراء کلامی خویش در مسأله امامت همچون اثبات لزوم افضلیت امام و تفضیل علی(ع)، بهره‌گیری از استنادات تاریخی و گاه آراء گفتمان‌های رقیب، به رشته تحریر درآورد تا به حفظ هویت گفتمان امامی بپردازد. از این‌رو شناسایی شاخصه‌های متکی بر مؤلفه افضلیت امام که شیخ در الارشاد در جهت اثبات تفضیل و تقدیم علی(ع) و طرد مشروعیت خلافت متقدمین از آنها بهره برده‌است، دغدغه اصلی این پژوهش را شکل می‌دهد. نتیجه این پژوهش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که شیخ با به کارگیری شاخصه‌هایی چون برجسته‌سازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمین به ویژه شیخین و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداخته‌است.

اين مقاله گوياي روش فقهي شيعه در عصر حضور است. نگارنده برخلاف ديگران عقيده دارد روش عقلاني و استدلالي در فقه بين اصحاب امامان مرسوم بوده و افرادي چون فضل بن شاذان، ابان بن تغلب و اصحاب اجماع به دستور و تعليم ائمه معصوم(عليهم السلام)، مأموريت داشته‌اند نياز فقهي جامعه را از راه ردّ فروع به اصول برطرف سازند. شواهد اين ادعا از قرار زير است: الف: چهار هزار حديث که متضمن کليات فقهي و قواعد اصولي است. ب: اسناد کهني که توسط اصحاب امامان در همان عصر حضور به‌صورت کتاب تدوين گشته است. يکي از اين اسناد رساله «محکم و متشابه» منسوب به سيد مرتضي است. اين کتاب در عصر حضور تدوين و انتشار يافته است. و بزرگان از علماي اماميّه آن‌را ستوده‌اند. در اين کتاب با پذيرش حسن و قبح عقلي در سايه رهبري امام معصوم روش صحيح استنباط احکام شرعي از کتاب و سنّت توأم با بهر‌ه‌گيري از مستقلات عقلي و راه‌يابي به ملاکات قطعي تبيين گشته و استفاده از سليقه‌هاي شخصي (قياس استحکام) به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است. اين سند گران‌قيمت براي فقيهان، مفسران و حقوق‌دانان اسلامي از بهترين منابع اصيل مي‌باشد.