کتابخانه مجازی ادبیات

در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاه‌های کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازده‌‌امامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاه‌ها و بیان کاستی‌ها و اشتباهات کمترشناخته‌شدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازده‌امامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در این‌باره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شده‌‌اند؛ چنان‌که هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیده‌اند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاه‌هایی ناهمگون و گاه متناقض داشته‌اند. افزون بر این، کلبرگ به هم‌پایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیم‌ها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخه‌های کهن یک روایت» و «بی‌دقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

معرفى اجمالى‏ « مدينة معاجز الإئمة اثنى عشر و دلائل الحجج على البشر»، تاليف سيد هاشم بحرانى، كتابى است درباره معجزات ائمه دوازده گانه شيعه كه به زبان عربى نگارش يافته است. ساختار كتاب حاضر داراى دوازده باب، در هشت جلد، به عدد امامان دوازده گانه شيعه( ع)، است كه ذيل هر باب مولف به نقل معجزات يكى از ائمه( ع) پرداخته است. گزارش محتوا مولف در هر باب، جداگانه به بيان معجزات امامان معصوم( ع) پرداخته و درباره معجزات ايشان حدود دو هزار و شصت و شش معجزه را ذكر مى‏كند و در ذيل برخى معجزات به نقل روايات متعددى از منابع و مصادر معتبر مورد قبول فريقين مى‏پردازد. علامه بحرانى در آغاز كتاب به حدود صد اثر كه درباره موضوع امامت تا زمان وى نگارش يافته اشاره مى‏كند. از ويژگى‏هاى كتاب اين است كه در اثبات معجزات ائمه معصومين( ع) به رواياتى استناد مى‏كند كه مورد پذيرش اهل سنت و شيعيان است و برخى از روات احاديث وى از جمله روات صحاح سته اهل سنت هستند. ولى با وجود اين به جهت تكرار روايات در برخى موارد به نقص و كاستى دچار است، مثلا در بيان معجزات على( ع)، به نقل روايتى مى‏پردازد كه همان روايت را بعينه به هنگام ياد كرد معجزات امام حسن( ع) و امام حسين( ع) نيز ذكر مى‏كند و ثانيا در برخى موارد به نقل رواياتى مى‏پردازد كه با عصمت ائمه( ع) ناسازگار است. نسخه شناسى‏ علامه بحرانى در سوم جمادى الاولى سال 1090 ق، از نگارش اين اثر فراغت يافته است. استنساخ اين اثر در سال 1290 ق به قلم على بن عباس قزوينى صورت گرفته و نخستين بار قبل از سال 1300 ق و بار دوم در سال 1300 ق به چاپ رسيده است. نسخه خطى اين كتاب در كتابخانه آل عصفور بوشهر و نيز اداره اوقاف مركزى ايران نگهدارى مى‏شود كه متاسفانه نسخه‏اى است، ناقص و تاكنون نسخه‏اى كامل از اين كتاب كه شامل تمام معجزات ائمه معصومين( ع) باشد، به دست نيامده است. نسخه حاضر در برنامه در قطع وزيرى با جلد گالينگور در هشت جلد( ج اول 559 صفحه، ج دوم 492 صفحه، ج سوم 561 صفحه، ج چهارم 443 صفحه، ج پنجم 473 صفحه، ج ششم 463 صفحه، ج هفتم 681 صفحه و ج هشتم 399 صفحه) براى بار در سال توسط موسسه المعارف الاسلاميه، منتشر شده است.

معرفى اجمالى‏ « مدينة معاجز الإئمة اثنى عشر و دلائل الحجج على البشر»، تاليف سيد هاشم بحرانى، كتابى است درباره معجزات ائمه دوازده گانه شيعه كه به زبان عربى نگارش يافته است. ساختار كتاب حاضر داراى دوازده باب، در هشت جلد، به عدد امامان دوازده گانه شيعه( ع)، است كه ذيل هر باب مولف به نقل معجزات يكى از ائمه( ع) پرداخته است. گزارش محتوا مولف در هر باب، جداگانه به بيان معجزات امامان معصوم( ع) پرداخته و درباره معجزات ايشان حدود دو هزار و شصت و شش معجزه را ذكر مى‏كند و در ذيل برخى معجزات به نقل روايات متعددى از منابع و مصادر معتبر مورد قبول فريقين مى‏پردازد. علامه بحرانى در آغاز كتاب به حدود صد اثر كه درباره موضوع امامت تا زمان وى نگارش يافته اشاره مى‏كند. از ويژگى‏هاى كتاب اين است كه در اثبات معجزات ائمه معصومين( ع) به رواياتى استناد مى‏كند كه مورد پذيرش اهل سنت و شيعيان است و برخى از روات احاديث وى از جمله روات صحاح سته اهل سنت هستند. ولى با وجود اين به جهت تكرار روايات در برخى موارد به نقص و كاستى دچار است، مثلا در بيان معجزات على( ع)، به نقل روايتى مى‏پردازد كه همان روايت را بعينه به هنگام ياد كرد معجزات امام حسن( ع) و امام حسين( ع) نيز ذكر مى‏كند و ثانيا در برخى موارد به نقل رواياتى مى‏پردازد كه با عصمت ائمه( ع) ناسازگار است. نسخه شناسى‏ علامه بحرانى در سوم جمادى الاولى سال 1090 ق، از نگارش اين اثر فراغت يافته است. استنساخ اين اثر در سال 1290 ق به قلم على بن عباس قزوينى صورت گرفته و نخستين بار قبل از سال 1300 ق و بار دوم در سال 1300 ق به چاپ رسيده است. نسخه خطى اين كتاب در كتابخانه آل عصفور بوشهر و نيز اداره اوقاف مركزى ايران نگهدارى مى‏شود كه متاسفانه نسخه‏اى است، ناقص و تاكنون نسخه‏اى كامل از اين كتاب كه شامل تمام معجزات ائمه معصومين( ع) باشد، به دست نيامده است. نسخه حاضر در برنامه در قطع وزيرى با جلد گالينگور در هشت جلد( ج اول 559 صفحه، ج دوم 492 صفحه، ج سوم 561 صفحه، ج چهارم 443 صفحه، ج پنجم 473 صفحه، ج ششم 463 صفحه، ج هفتم 681 صفحه و ج هشتم 399 صفحه) براى بار در سال توسط موسسه المعارف الاسلاميه، منتشر شده است.