تاريخنگاران قديم و جديد، درباره چگونگى درگذشت ائمه و اينكه آنان به مرگ طبيعى از اين جهان رخت بربستهاند يا به شهادت رسيدهاند، اختلاف نظر دارند. اين اختلافات را مىتوان در تعابير گوناگونى دريافت كه نويسندگان در اين زمينه دارند. در اين نوشتار، با بررسى واژههاى به كار رفته براى رحلت امام جواد (ع) در كهنترين متون حديثى، تاريخى و شرححال، درصدد تحليل و بررسى مفهومى اين واژهها هستيم. در بررسى هر واژه، ابتدا معناى اصلى آن در كتب لغت بررسى مىگردد و سپس نوع كاربرد آن در ادبيات و گفتمان نويسندگان پىگيرى مىشود. پنج واژه اصلى به كار رفته در اين متون عبارتند از: مضى، قُبِضَ، استُشهِدَ، توفى و مات. دستاورد اين تحقيق آن است كه از ميان واژههاى ياد شده، تنها واژه «استشهد» داراى بار ارزشى است و بر نوع خاصى از درگذشت دلالت مىكند. نويسندگان قديم، هنگام نوشتن درباره زندگانى امامان از اين واژه به ندرت استفاده كردهاند. نخستين نويسندگان در اغلب موارد، براى ياد از درگذشت آنان، از واژههايى استفاده كردهاند كه بار ارزشى خاصى ندارند.
تاریخ ولادت و شهادت امام جواد(ع) از جمله موضوعاتی است که گزارش های تاریخی چندگانه ای از آن، در منابع تاریخی آمده است. رسیدن به نتیجه ای روشن در این گونه موارد، علاوه بر افزودن آگاهی های قابل اعتماد درباره معصومان(ع)، به شناخت بهتر زمان صدور برخی روایات و رویدادها مدد می رساند. این مقاله برای تعیین زمان دقیق تولد و شهادت امام جواد(ع)، با بررسی گزارش های موجود در منابع شیعه و اهل سنت درباره سال و ماه تولد امام(ع)، گزارش های تولد آن حضرت در غیر سال 195 قمری و نیز گزارش تولد ایشان در دهم ماه رجب را نامعتبر و گزارش تولد آن حضرت در پانزدهم ماه رمضان سال 195 قمری را مستند و برتر از دیگر گزارش ها شمرده است. این نوشتار، گزارش های دال بر شهادت امام جواد(ع) در غیر سال 220 قمری را نیز دارای اعتبار ندانسته و گزارش شهادت آن حضرت در آخر ماه ذی قعده سال 220 قمری را برتر از دیگر گزارش ها نهاده است.
یکی از مهم ترین فعالیت های امامان شیعه، به ویژه امامان متاخر، آماده سازی جامعه شیعی برای ورود به دوره غیبت امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف بود. شایدچنین به نظر رسد که این فعالیت برای امامانی که با سن کم و دوره کوتاه امامت مواجه بودند، دشوار بوده است. تحقیق پیش رو درصدد پاسخ به این پرسش اصلی است که نقش امام جواد علیه السلام در آماده سازی جامعه شیعی برای عصر غیبت حضرت قائم عجّل الله تعالی فرجه الشریف، به چه میزان و چگونه بوده است نتیجه توصی و تحلیل متون تاریخی و حدینی، در بررسی فعالیت ها و آموزه های امام جواد علیه السّلام ، فرضیه نویسنده را تایید می کند که جوادالائمه علیه السلام با وجود به امامت رسیدن در خردسالی و کوتاهی عمر شری شان، نقش مهمی در ترسیم و تبیین درست زوایای مختل غیبت حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف و آماده کردن شیعیان برای آن دوران داشتند.
تعداد 58 نامه از امام صادق (ع) در منابع شناسایی شده که از جمله آنها نامه بلند آن حضرت به نجاشی، کارگزار منصور عباسی (متوفای 158 ه.ق.) بر اهواز، است. این نامه، که در رده متنهای سیاستنامه دستهبندی میشود، درباره چگونگی تعامل حاکم با رعیت است و میتواند الگویی در تنظیم روابط حاکمان با زیردستان باشد. نوشته حاضر در صدد است این نامه را از لحاظ منبع و متن بررسی و تحلیل کند. متن کامل این رساله بار نخست در کتاب الاربعون حدیثا فی حقوق الاخوان، نوشته ابنزهره حلبی (متوفای 634 ه.ق.) از دانشمندان قرن هفتم درج شد و پس از آن به منابع دیگر، بهویژه منابع عصر صفوی، راه یافت و با عنوان رسالة الاهوازیة نامبردار شد. از نظر محتوا، متن نامه دارای دو بخش مجزا از یکدیگر با دو گفتمان متفاوت است که در یکی بر حقوق مردم و در دیگری بر حقوق مؤمن تأکید میشود. دستاورد پژوهش آن است که با عنایت به بیتوجهی متون کهن به این نامه و نقل آن در منبعی متأخر و نیز دوگانگی گفتمان متن نامه، بخشی از آن غیراصیل و ملحق به نامه اصلی است، بهویژه بندی از رساله که خوزیان را سرزنش میکند ناظر به رقابت گروههای فعال جامعه در قرن دوم افزوده شده است.
در نوشته حاضر،روند و جریان تاریخ نگاری شیعیان در سدههای نخستین بررسی شده است.طرح دو دیدگاه در باره جهتگیری مذهبی گزارشهای موجود در مصادر تاریخی اهلسنت،و نیز بررسی واژهها و اصطلاحات تاریخنگاری در کتابهای فهرست شیعه،بهویژه رجال نجاشی،و همچنین تجزیه و تحلیل نوشتههای تاریخی شیعیان،از جمله مباحث این نوشته است.نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخنگاری(بهویژه حوزهها و محورهایی،مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقهها به آن کمتر توجه داشته)اهمیت دادهاند.البته از آنجا که به صاحبان قدرت،اعتماد نداشته به روند تاریخنگاری عمومی و تاریخ خلافت،رغبت چندانی نشان ندادهاند.در ادامه،شیوه و سبک تاریخنگاری«جلودی»یکی از مورخان پرتألیف،اما گمنام شیعه بررسی شده است.