کتابخانه مجازی ادبیات

مرحوم آخوند ملامحمدکاظم خراسانى، در حاشیه کتاب مکاسب شیخ مرتضى انصارى، درباره ولایت فقیهان (جامع‏الشرائط) بر حوزه عمومى، به بحث پرداخته، سرانجام پس از بررسى روایات مطرح شده بر این مسأله، مى‏نویسد: »لکن از این ادله، مى‏توان به‏دست آورد: فقیه، قدر متیقن از میان کسانى است که احتمال داده مى‏شود مباشرت، یا اذن و نظر آنها، معتبر در تصرفات باشد; همچنان‏که مؤمنین عادل در صورت نبود فقیه، قدر متیقن از کسانى هستند که تصرف‏شان مشروعیت دارد». این عبارت صراحت دارد در این که از نظر آخوند، مشروعیت تصرف در حوزه عمومى، منحصر به فقیه است. از سوى دیگر، تقریظ و تأیید آخوند خراسانى (در سال‏هاى آخر زندگى) بر رساله »تنبیه‏الامه و تنزیه المله»، شاهدى دیگر بر پذیرش انحصار مشروعیت حاکمیت سیاسى در فقها مى‏باشد; زیرا در بخشهاى گوناگون و موارد متعدد از این رساله، بحث نیابت عامه و حاکمیت سیاسى فقیهان، به‏عنوان امرى مسلم و از »قطعیات مذهب» ذکر شده است. برخى نویسندگان، بر اساس بعضى اسناد و گزارشها، ادعا کرده‏اند که آخوند خراسانى، منکر حاکمیت سیاسى فقیهان بوده، مشروعیت حکومت و امور حسبیه را در عصر غیبت از مردم مى‏داند. دلایل ذکر شده، داراى ایرادات سندى و دلالى مى‏باشد و نمى‏تواند ادعاى مورد نظر را ثابت نماید.

توسعه فرهنگ رای و قیاس در سده اول ، به گونه ای مکمل و جبران کننده فقدان دست رسی به وحی شده بود و دست کم در موارد نبود موضوعی در کتاب و سنت ، مسائل از طریق رای و اجتهاد حل می شد. توسعه این روال در نظام فقهی و قضایی رایج موجب شد، افراد بسیاری آن را امری عادی تلقی کنند. این فرهنگ در میان برخی شیعیان عمدتا کوفی که تازه هدایت شده یا بیشتر با جریان عامه در تعامل بودند، تاثیراتی را آشکار کرده بود، و امام صادق ع تلاش کردند شیعیان را از لغرشگاه های این فرهنگ دور کنند. مقاله حاضر می کوشد به بررسی تاثر شیعیان کوفه از این فرهنگ در نیمه اول سده دوم بپردازد.

بعد از ظهور اسلام چگونگی مناسبات مسلمانان با اهل کتاب بر اساس نص صریح قرآن‌ مشخص شد.اهل کتاب طبق آیهء 29سورهء توبه،می‌توانستند در صورت تمایل،به دین‌ خود وفادار مانده و در برابر زندگی در جامعه اسلامی مالیات سرانه‌ای به نام جزیه‌ بپردازند.پیامبر طبق آیه،روابط خود را با مسیحیان مشخص کرد.بعد از فتح مناطق‌ مسیحی‌نشین در عصر خلفای نخستین،بر تعداد مسیحیان ذمی در جامعه اسلامی افزوده‌ شد.افزایش تعداد ذمیان در قلمرو اسلامی باعث شد تا مباحث جدیدی در مورد چگونگی‌ مناسبات اجتماعی-سیاسی و دینی مسیحیان ذمی با مسلمانان مطرح شود،از این‌رو، تدوین و اجرای احکام جدیدی درباره تعیین پایگاه اجتماعی-سیاسی و دینی ذمیان در جامعه اسلامی ضروری گردید.در این مقاله سعی شده است حقوق اجتماعی-سیاسی و دینی ذمیان در عصر خلفای نخستین بررسی شود.