کتابخانه مجازی ادبیات

دائره المعارف بزرگ اسلامی که پس از انقلاب، به عرصه فرهنگ کشور پيوسته، حاوی نکاتی همانند ترديد در استماع مستقيم «فضل بن شاذان نيشابوري» (م260 ﻫ/ 874 م) از امام رضا(ع)، ورود پاره‌ای اخبار سرزنش‌آميز از امام حسن عسکری(ع) در ارتباط با وی، جسم‌گرايی وی و قرابت وافر ديدگاهش به عقايد سلفيان اهل سنّت، ترديد در صحّت اسناد کتاب الايضاح به وی و موضوعاتی ديگر با همين صبغه می‌باشد. اين باورها و رويکردها، از سوی اين مقاله نااستوار تلقّی و تأکيد شده که توقيع منسوب به امام عسکری(ع) در عتاب «فضل» که همان هم مأخذ جسم‌گرا بودن وی قلمداد شده، از سوی تمام رجاليان، فاقد اعتبار و مجعول به شمار آمده است. به علاوه روايت وی از امام رضا(ع) و صحّت اسناد الايضاح به وی، مورد تأييد قرار گرفته است. شناخت مواضع راستين اين فقيه متکلّم، محدّث و صحابی والا مقام ائمه(ع) که دل‌مشغول ارتقای معرفت دينی و با خورشيد فروزان انديشه خويش و کندوکاوهای گسترده و نگارش يکصد و هشتاد کتاب در قرن سوم، تأمين کننده حيات علمی و فکری جامعه خويش بود، بی‌ترديد سهمی بنيادی در تعالی نسل ما دارد. سزا و بلکه وظيفه اين است که رهيافت‌های اين گونه افراد نشر يابد تا در امتداد يافتن بيدارگری‌ها و مواضع به حقّشان، خللی واقع نگردد.

فضل بن شاذان نیشابوری، متکلمی شیعی و فضل بن شاذان رازی، دانشمندی سنی است. اشتراک در نام، معاصربودن و همسانی عناوین برخی تالیفاتشان، سبب شده از زمان ابن ندیم بغدادی (م380ق) به بعد، التباسی پدید آید و نام یکی با دیگری اشتباه گرفته شود. در این مقاله به ایجاز، به تسلسل تاریخی خلط و مصادیق آن، اشاره شده، برای تمایز آن دو شخصیت، از راهکارهایی همانند بازشناسی کنیه، جد، استادان، شاگردان، تخصص و تصنیفات هر یک، استفاده شده است. تخصص اصلی «ابوالقاسم فضل بن شاذان بن عیسی رازی» (م290ق)، در علوم قرآنی و علم تفسیر، به ویژه دانش قرائات بوده و با دانش فقه نیز آشنا بوده است. مشایخ و شاگردان وی، همگی جزو اهل سنت به شمار می آیند. اما ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری (م260ق)، در دانش های حدیث، فقه و کلام شیعی نامبردار است. وی نظریه پرداز ارشد علم کلام و مؤلف ده ها ردیه، بر گرایش های کلامی عصر خویش می باشد.